فرصت‌ها و ریسک‌های ژئوپلیتیک در سال 2023

یکی از آستانه‌های حساس یک دوره تاریخی را سپری می‌کنیم. از یک سو، یک روند تحول جامعی که طی آن ابهامات جهانی افزایش یافته، رقابت قدرت‌های بزرگ، جهانی شده و در تمامی سیستم‌های فرعی منطقه‌ای احساس می‌شود، جریان می‌یابد. از سوی دیگر نیز، ترکیه، گویی در قلب مسائل جهانی چنان جنگ اوکراین، روند صلح شکننده در قفقاز، درگیری‌های محلی آماده انفجار در بالکان، گفتمان تجدیدنظر‌طلبانه و سیاست یونان، رقابت انرژی در مدیترانه شرقی و علاقه فزاینده آمریکا به منطقه، تجزیه لیبی به عنوان حساس‌ترین موضوع خط شمال آفریقا، محیط ناپایدار مداوم در سوریه، شکنندگی سیاسی در عراق، و ابهامات ناشی از اعتراضات جاری در ایران، قرار دارد. چنین مشاهده می‌شود که بسط دادن لیست مسائل امکان‌پذیر است. زیرا بحران انرژی و غذایی ناشی از جنگ اوکراین، هم فرصت‌ها و هم خطرات جدیدی را برای ترکیه به همراه دارد. وقتی مسائل زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی و رکود اقتصادی آتی جهانی که احتمالاً در نیمه اول سال شاهد آن خواهیم بود به تمامی این موضوعات علاوه شود، می‌توان درک کرد که با ورود به سال 2023، محیط ژئوپلیتیک ترکیه بسیار فعال خواهد بود.

در میان این موضوعات، موضوعی که در سال 2023 بیشتر درباره آن صحبت خواهیم کرد، جنگ جاری در اوکراین خواهد بود. پایان جنگ بعید به نظر ‌رسیده و انتظارات از ادامه توام با تعمیق آن بسیار زیاد است. سفر ولودیمیر زلنسکی به واشنگتن نشان می‌دهد که آمریکا کمک‌های نظامی خود به اوکراین را افزایش خواهد داد و مهم‌تر از همه، ماهیت خود را تغییر می‌دهد. برای همین، آماده شدن برای سناریویی که در آن جنگ ادامه خواهد یافت، مفید خواهد بود. در شرایطی که جنگ ادامه داشته و اگر تشدید نیابد، ترکیه می‌تواند موقعیت خود را هر چه بیشتر تقویت کرده  و حفظ کند. حتی این موقعیت، ترکیه را از نظر دیپلماسی و ژئوپلیتیکی بیشتر تقویت خواهد کرد. ترکیه می‌تواند نقش فعال خود را در موضوعاتی مانند انرژی، امنیت اروپا و امنیت غذایی عمیق‌تر کند. در صورت تغییر جهت و یا تعمیق جنگ، ممکن است ادامه موقعیت کنونی ترکیه دشوار شده و روند تنش‌آمیزی در خط آنکارا-بروکسل-واشنگتن جریان یابد. شاید حساس‌ترین موضوعی که در سال 2023 با جنگ اوکراین درباره آن صحبت خواهیم کرد، دریای سیاه باشد. چنین به نظر می‌رسد که دریای سیاه بعد از جنگ هر چه بیشتر به  کانون توجه آمریکا نزدیک شده و در این مرحله می خواهد یک روند جدید ضد روسی با کشورهای دریای سیاه تاسیس کند. از این نظر توجه به "پروژه دریای سیاه توسعه یافته" مفید خواهد بود.

از نظر دستور کار مثبت سال 2023، می‌توان پیش‌بینی کرد که روند عادی‌سازی خاورمیانه بدون کاهش سرعت ادامه خواهد داشت. منطقه در حال گذراندن فرآیندی‌ست که کشورهایش پس از جنگ اوکراین، مجددا موقعیت‌یابی می‌کنند. عادی سازی نیز در این جو صورت گرفت. می توان گفت که روند عادی‌سازی با عربستان سعودی، امارات و اسرائیل بیشتر تحکیم خواهد یافت. با مصر به کندی پیشرفت کرده، اما در نهایت، به احتمال قوی، روند متفاوت‌تری  از سال 2022 شکل خواهد گرفت.

پرونده سوریه نیز برروی رخدادهای غیرمترقبه باز است. اجلاس عالی سه‌جانبه که در پایان سال در مسکو برگزار شد، بزرگترین گام بعد از 11 سال بود. به نظر می‌رسد که مکانیزم سه جانبه در سال 2023 به عنوان یک ساختار پایدار ادامه یافته و گام به گام از طریق پرونده‌ها پیش خواهد رفت. انتظار یک تحول سریع در زمینه تروریسم، بازگشت پناهجویان و راه حل سیاسی درست نیست، فقط واضح است که پیشرفت حاصل خواهد شد. هنوز معلوم نیست که دیداری بین رئیس جمهور اردوغان و اسد وجود خواهد داشت یا خیر؟، اما اگر چنین دیداری قبل از انتخابات با میانجیگری مسکو انجام شود، هیچ کس را شگفت‌زده نخواهد کرد. با در نظر گرفتن نتایج احتمالی، می‌تواند در زمینه کاهش تنش نظامی بین رژیم و ارتش ملی سوریه، محدود کردن فعال پ‌ک‌ک، بازگشت تدریجی آوارگان و موضوع ادلب پیشرفت‌هایی صورت بگیرد. تلاش‌های‌ ایران برای تضعیف این روند و دور نگه داشتن دمشق از ترکیه، ممکن است پیامدهایی داشته باشد. بعید است که واشنگتن از این روند حمایت کند. اگرچه برخی‌ها نسبت به این موضوع خوشبین نیستند، اما اگر همه چیز به خوبی پیش رفته و در پرونده‌های مسئله‌دار پیشرفت حاصل شود، می‌توانیم در شش ماه اول سال تصویر جامع‌تری ببینیم.

یکی دیگر از مهمترین موضوعاتی که باید در شش ماهه اول سال 2023 به دقت مورد توجه قرار گیرد، تنش بین ترکیه و یونان است. در هر دو طرف انتخابات برگزار شده و به نظر نمی‌رسد آتن از سیاست تحریک‌آمیز فعلی خود دست بکشد. تسلیح جزایر و اقدام برای توسعه دادن مرزهای آبی از 6 به 12 مایل، ممکن است ترکیه را به برداشتن گامی در برابر یونان واداشته و اختلافات سیاسی و حقوقی به طور ناگهانی با یک تصادف جاده‌ای به نتیجه برسد. اگر کار تا این نقطه پیش رفته و طرف‌های ثالث نتوانند نقش تسکین‌دهنده‌ای در این روند ایفا کنند، تنش آنکارا و آتن می‌تواند عمیق‌تر شود.

موضوعات زیادی در دستور کار سیاست خارجی سال 2023 وجود دارد. ذکر همه آنها به صورت جداگانه امکان پذیر نیست. فقط، پیش‌بینی فعال بودن سال جدید دشوار نیست. انتخابات ریاست جمهوری 2023 مصادف با دوره ای‌ست که جمهوری ترکیه وارد قرن دوم خود می‌شود. محیط ژئوپلیتیک و امنیتی ترکیه به شدت رقابتی و محدود‌کننده خواهد بود و پروژه‌های ژئوپلیتیکی رقابتی مرتبط با جهت‌گیری استراتژیک ترکیه در قرن دوم وجود خواهد داشت. سال 2023 نه تنها از نظر سیاست داخلی، بلکه از نظر جهت‌گیری استراتژیک منطقه‌ای و جهانی ترکیه، سرآغاز قرن دوم کشور خواهد بود. در این مرحله، شاید انتخابات به عنوان موثرترین دینامیزم به ژئوپلیتیک ترکیه شکل خواهد داد.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه