ایاصوفیه بزرگترین بنای دینی بزرگ و پراحتشام ترکیه

وقتی برای اولین بار به جایی می‌روید مایل هستید که چه چیزهایی را ببینید؟ آیا محوطه‌ها و یا میادین و یا اینکه اولویت شما دیدن موزه‌ها و یا اماکن تاریخی است؟ پاسخ به این سوال به ذوق و سلیقه شخصی افراد بستگی دارد. ولی اگر بخواهیم تا در چهارچوب توریسم فرهنگی آن را مورد ارزیابی قرار دهیم به این نتیجه می‌رسیم که سازه‌ها و بناهای دینی از نظر علاقه و توجه به بازدید در رده‌های بالا قرار دارند. این بناها که اکثرا با شهرها ادغام شده و گاهی اوقات نیز از نظر اهمیت حتی بر شهرها نیز برتری یافته‌اند ، به مکانی مستقل از دیدن تبدیل شده و با ساختار معماری و طراحی اماکن داخلی خود انسان‌ها را مجذوب خود می‌سازند. یکی از دلایلی که باعث می‌شود انسان‌ها از یک بنای مذهبی بازدید کنند، شکوه و عظمت بنا است. زیرا این بناها و سازه‌ها با ایده اینکه بنایی بسیار جالب و مجذوب بوده و نظیر و مانندی نداشته باشد، ساخته می‌شوند. به همین علت معابد، کلیساها و مساجد امروزی با سیل عظیمی از بازدیدکنندگان مواجه می‌گردند. در قرون وسطی در شهرهای اروپایی کلیساهای بزرگ و جامعی برای تاکید بر عظمت و بزرگی خداوند، مصونیت این اماکن دینی و عجز و ناتوانی انسان با سبک معماری گوتیک ساخته شدند. ولی قرن‌ها قبل از این کلیساها، در سرزمین آناتولی اثر معماری پر احتشام و بی مانندی ساخته شد. این اثر معماری پراحتشام که در جهان نظیر و مانندی ندارد همانا ایاصوفیه است.

ایاصوفیه با بیشترین بازدید کننده یکی از دارائی‌های فرهنگی ارزشمند جهان بوده و در قلب استانبول که در هر دوره از تاریخ مرکز رویدادهای مهم سیاسی، دینی و اجتماعی بوده، ساخته شده است. ایاصوفیه بیش از نهصد قرن بعنوان کلیسا، حدود پنج قرن بعنوان مسجد و 86 سال نیز بعنوان موزه درهای خود را بر روی انسان‌ها گشود. ایاصوفیه در سال 2020 دوباره به مسجد تبدیل گردید. ایاصوفیه و یا با نام روم شرقی، بزرگترین کلیسایی بود که در دوره امپراطوری بیزانس ساخته شد. این بنای پراحتشام در دوره ای که ساخته شد، بزرگترین بنا پس از احرام سه گانه مصر بود. ایاصوفیه این ویژه گی خود را در طول هزار سال حفظ کرده و در همان محل سه بار مورد بازسازی قرار گرفت. وقتی که برای اولین بار ساخته شد به آن نام کلسیای بزرگ داده شد. پس از ساخت مجدد به ایاصوفیه که به معنی دانایی مقدس است، معروف گردید. این بنای تاریخی بقدری زیبا و پراحتشام است که پاولوس، یکی از بزرگترین شاعران آن دوره، برای تمجید و ستایش آن شعر حماسی بیش از هزار بیت سروده است. این شاعر بزرگ در شعرش معماری ایاصوفیه را که بازدیدکنندگان را شیفته خود می سازد، مصالح مورد استفاده در ساخت آن و موزاییک‌های متنوع را با کلیه جزئیات تعریف کرده است. این شعر که پاولوس در قرن ششم به قلم گرفته، به صدای رسای ایاصوفیه تبدیل شده و پس از گذشت سال‌های متمادی به یک منبع مهم و ارزشمند برای کسب اطلاعات تبدیل گردید.  

ایاصوفیه از هر نظر جالب و شگفت انگیز است ولی گنبد آن با بزرگی بی مانند موجب شده است تا به آن عنوان دومین بنای پراحتشام جهان داده شود. زیرا گنبد بلند و عریض آن هم جلوه‌ای باشکوه از بیرون داشته و هم ظرفیتی بی‌مانند در داخل بنا بوجود آورده است. گنبد غول‌آسا که بر روی یک طرح مربعی شکل گنجانده شده به گونه‌ای که عظمت و قدرت امپراطوری بیزانس را منعکس کند، طراحی شده است. گنبد ایاصوفیه به اندازه ای خیرکننده و زیباست که در دوره ساخت بعنوان هشتمین عجایب جهان تلقی می‌گردید. برای ساخت ایاصوفیه، مصالح لازم از سرزمین‌هایی که امپراطوری بیزانس در آن‌ها حکمرانی می کرد، به استانبول آورده شدند. در ساخت ایاصوفیه از آثار مختلف در آناتولی و  بقایای شهر عتیق در سوریه استفاده شد. ستون‌های معبد آرتمیس افز در بین معروف‌ترین  و جالب‌ترین این آثار بودند. سنگ‌های مرمر به رنگ‌های سفید، سبز، صورتی و زرد که در ساخت ایاصوفیه مورد استفاده قرار گرفتند، از مناطق مختلف امپراطوری مانند جزیره مرمره، یونان و سوریه به ایاصوفیه انتقال داده شدند. دیوارهای داخلی و سنگ‌فرش ایاصوفیه با مرمرها و به‌صورت متقارن پوشانده شده‌اند.

ایاصوفیه از نخستین روزی که ساخته شد، در هر دوره‌ای از تاریخ کانون توجه همگان را  تشکیل داده و شاهد ظهور و شکوفایی فرهنگ‌ها و اعتقادات مختلف بوده است. در جهان کمتر می‌توان با یک چنین بنای مهم و ارزشمند از نظر هنری، معماری و دینی  برخورد کرد. زیرا ایاصوفیه دارای اثراتی از اعتقادات بت پرستی، مسیحیت و اسلامیت است. به همین خاطر هم از نظر ساختار و هم از نظر سمبلیک یکی از معروفترین بناهای یادبود جهان است. ایاصوفیه از تاریخ ساخت تا به امروز مضمون متون سیاسی ، متون تاریخی و همچنین افسانه‌ها را تشکیل داده است. این بنای تاریخی به اندازه‌ای بی عیب و نقص و جادو کننده است که حتی برخی‌ها روایت می‌کنند که طرح معماری آن نه از طرف انسان‌ها بلکه از طرف فرستاده‌ای از عالم ناشناخته و مقام الهی کشیده شده است. به موجب این روایت عقل انسان از طراحی یک چنین بنای پراحتشام و بی نظیری عاجز است. علی‌رغم این روایت و نظایر آن معماران ایاصوفیه از اولین روز تاریخ ساخت آن معلوم بودند.

ایاصوفیه بیش از نه قرن به‌عنوان بزرگترین بنای دینی امپراطوری بیزانس باقی ماند. از اولین روزی که ساخته شد، کلیه مراسم تاج‌گذاری امپراطوری بیزانس در اینجا برگزار شد. با فتح استانبول در سال 1453 از سوی سلطان محمد فاتح ایاصوفیه هویت دیگری بخود گرفت. سلطان محمد فاتح خواستار تبدیل ایاصوفیه که برای جهان مسیحیت دارای معنی و مفهوم بزرگی بود، به مسجد شده و به‌همین منظور عناصر اسلامی مانند مناره، منبر و محراب به آن علاوه گردید. یکی از مهمترین امور بازسازی در ایاصوفیه در در دوره سلطان عبدالجمید پادشاه عثمانی صورت گرفت. ماموریت امور نوسازی ایاصوفیه به برادران فوساتی " گاسپار "  که ایتالیایی الاصل بودند، واگذار شده و هم عناصر اصلی ایاصوفیه مانند گنبد، طاق و ستون ها و هم دکوراسیون داخلی و خارجی آن مطابق با خواست سلطان عبدالجمید طراحی گردید. معماران ماهر ایتالیایی در حین بازسازی ایاصوفیه از موزائیک‌هایی که از دیوارهای بنا فرو ریختند، طغرای سلطان عبدالمجید را ساختند .این تنها طغرای متعلق به یک پادشاه عثمانی است که از قطعات موزائیک‌ ساخته شده است.

پس از تاسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 ، ایاصوفیه یک‌بار دیگر تغییر هویت داده و این بار به‌عنوان موزه درهای خود را بر روی بازدیدکنندگان باز کرد. ایاصوفیه در چهارچوب پارک آرکئولوژیک با بخش‌های متشکل از  میدان اسب‌دوانی ، کلسیای ایا ایرنه، مسجد کوچک ایاصوفیه و کاخ توپکاپی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این میراث مشترک بشری در سال 2020 دوباره با نام مسجد شریف ایاصوفیه کبیر به مسجد تبدیل گردید. ایاصوفیه زیباترین و برترین اثر یادواره هنری، معماری و تاریخی دو امپراطوری بزرگ و عظیم در این خاکهاست. ایاصوفیه با موزاییک‌ها ، عناصر معماری بی‌نظیر که برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفته و خوش‌نویسی و هنر خطاطی در معماری مساجد بنایی خارق‌العاده زیبا و شگفت‌انگیز است. ایاصوفیه علی‌رغم بزرگی و ابعاد غول‌آسای خود با احتشام زیبایی ساده و بدور از تجمل به همگان درود می‌فرستد.