چشم زخم و آداب و رسوم مربوط به آن در میان ترکها

چشم زخم عقیده ای است که مردمان بسیاری از جوامع، از جوامع ابتدایی گرفته تا جوامع بسیار پیشرفته و مدرن به آن اعتقاد دارند. اعتقاد بر این است که حسادت و بدخواهی سبب چشم زخم می شود. حضرت محمد (ص) نیز می فرماید که چشم زخم واقعه ای است که نمی توان آن را انکار کرد. بر اساس عقاید اسلامی برای در امان ماندن از چشم زخم راههای متفاوتی وجود دارد. خواندن سوره فاتحه، آیت الکرسی و نیز دعاهای مربوطه از راههای محفوظ ماندن از چشم زخم هشتند.
مردم آناتولی بر این اعتقاد هستند که چشم زخم از دو راه زبان و چشم می تواند بوجود آید. ضرب المثلهایی از قبیل "چشم زخم شتر را به دیگ، انسان را به قبر می برد" بیانگر اعتقاد مردم به قدرت مخرب چشم زخم می باشد. در آناتولی علاوه بر آیات قرآنی و دعاهایی که جهت در امان ماندن از چشم زخم خوانده می شود، برخی راهها و تدابیر دیگری وجود دارد که ریشه در باورها و عقاید سنتی مردمان این منطقه دارد. این عقاید و باورها در بین اغلب مردمان ترک رواج دارد و از زمانهای دور تا به امروز به میراث مانده است.
بر اساس عقاید مرسوم در بین مردم، ویژگیها و خصوصیات فیزیکی افرادی که چشم می زنند، تقریبا مشابه است. بر اساس این باورها افرادیکه بور هستند، چشمان آبی بسیار روشن دارند، فاصله بین دندانهایشان زیاد است، لوچ هستند، ریش قرمز دارند، فاصله بین بینی ودهان آنها خیلی کم است، سوراخهای دماغشان خیلی بزرگ و چشمانشان گود است، ابروان پیوسته دارند و نیز کسانی که در قسمت سفید چشمشان خال دارند، بیشتر چشم می زنند.
مردمان آناتولی برای تعیین کسی که چشم زده و نیز کسی که چشم خورده، روشهای متفاوتی دارند. برای در امان ماندن از چشم زخم از طلسم های متفاوتی که به وفور در میان مردم یافت می شود، استفاده می کنند. وسایل و اشیای ساخته شده از این طلسم ها بر روی بزرگسالان و کودکان، کنار گهواره کودکان، بر روی درب خانه و یا بر روی بعد مشخصی از هر چیزی که احتمال دارد، چشم بخورد، زده می شود. معمولا این اشیایی که گفته می شود اثر چشم زخم را خنثی می کند، به رنگ آبی بوده و یا سنگها و منجوقهایی به شکل چشم هستند که چشم نظر نامیده می شوند. در مصر باستان به این چشم نظرها "چشم هوروس" که نشان قدرت پادشاهی و سلامت می باشد و یا "چشم ازیریس" که خدای جهان زیرزمینی و زندگی پس از مرگ است، گفته می شد.
برخی دیگر از لوازمی که برای مقابله با چشم زخم در نقاط مختلف آناتولی مورد استفاده قرار می گیرند، عبارتند از: منجوق 7 سوراخ، مرجان، سنگ عقیق، سنگ کهربای زرد، نمک، کافور، طلا، نقره، عاج، دندان گرگ، پنجه گرگ، پوست قورباغه، درخت کاج، درخت سنجد، درخت زیتون، درخت راش، بلوط وحشی، سیاه دانه، دانه خرمای کعبه، قرنفیل و دانه قهوه. این مواد در واقع به عنوان حایلی به عنوان چشم زخم و فردی هستند که احتمال دارد چشم بخورد. این مواد در خیلی از موارد به صورت خالص و بدون اینکه با چیز دیگری مخلوط شوند مورد استفاده قرار می گیرند و در برخی موارد نیز با یکدیگر ترکیب شده و بعنوان چشم نظر بر روی افراد و یا در مکان خاص مورد استفاده قرار می گیرند. در خیلی از موارد ماده اصلی این چشم زخمها منجوق آبی و یا درختهایی هستند که در منطقه می رویند. سایر مواد مورد استفاده برای دفع چشم زخم هم همراه با این دو چیز مورد استفاده قرار می گیرند.
یکی دیگر از راههای دفع چشم زخم در آناتولی ریختن سرب داغ در آب سرد می باشد. این عادت که ریشه در فرهنگ آسیای میانه دارد، در ساکنین باشقوردستان "کوت کویوو" نامیده می شود. این کار در میان باشقوردها بدین شکل انجام می گیرد: ابتدا سرب در داخل ظرفی گذاشته شده و با گرفته شدن آن بر روی آتش، به حالت مایع درآورده می شود. سپس بر روی سر فردی که بیمار است، ظرفی پر از آب نگاه داشته شده و سرب داغ در داخل این آب سرد ریخته می شود. بیمار مقداری از این آب را می نوشد. سپس زنی که سرب داغ را ریخته با نگاه کردن به شکلی که سرب داغ در داخل آب سرد به خود گرفته، نوع بیماری فرد را و یا اینکه از چه چیزی و یا چه کسی چشم خورده به وی توضیح می دهد. درمان ناراحتی های افراد و یا دور کردن چشم زخم از آنها بدین طریق در همه جای آناتولی رایج است. معمولا افرادی که سرب داغ را در داخل آب سرد می ریزند، زنان هستند. لوازم و وسایل مورد استفاده در ریختن سرب نیز تقریبا مشابه است. به هنگام ریختن سرب ابتدا لوازم زیر در داخل یک سینی گذاشته می شود. یک لقمه نان، یک کاسه آب، سوزن، نمک، آیینه، پیاز، سیر، شکر، قیچی و قرآن. این لوازم از منطقه ای به منطقه دیگر اندکی تفاوت نشان می دهد. در برخی مناطق برخی از اینها کم و یا زیاد است. هر کدام از این وسایل معنا و مفهوم خاص خود را دارند و به دلیل خاصی مورد استفاده قرار می گیرند. بعنوان مثال نمک به معنای خلوص و پاکی و شکر به معنای شیرین کامی؛ آینه سمبل روشنایی، چاقو و قیچی به معنای بریده شدن درد و غم و بیماری است. شکلی که سرب داغ پس از ریخته شدن در آب می گیرد نیز بسته به مهارت فردی که آن را ریخته تعبیر و تفسیر می شود.
در اکثر موارد نان و یا گندمی که در سینی نهاده شده، پس از اتمام کار ریختن سرب به سگها خورانده می شود. وقتی که سگ مشغول خوردن است، آب سرب دار نیز بر روی سگ ریخته می شود. اعتقاد بر این است که با این کار چشم زخم به سگ منتقل می شود.
در اعتقاد شمانیزم یکی دیگر از آداب مربوط به شفای بیماران مراسمی است که به "کوچاندن" و یا "انتقال دادن" شهرت دارد. در این روش، حیوانی را اطراف فردی که بیمار است، می گردانند و با انجام آیینی خاص سعی می کنند روح خبیثی را که بر بیمار مسلط شده به آن حیوان کوچ و یا انتقال دهند. در واقع در آداب ریختن سرب نیز رفتارهایی نظیر خوراندن نان به سگ و یا ریختن آب سرب دار بر روی سگ باقیمانده های همین رسم "کوچاندن" و یا "انتقال دادن" روح خبیث به حیوان می باشد.
یکی دیگر از روشهای دفع چشم زخم که در اکثر نقاط آناتولی اجرا می گردد، سوزاندن برخی چیزها و قرار دادن فرد بیمار در معرض دود ناشی از آن است. قرار دادن بیمار در معرض برخی از دودها در واقع یکی از روشهای درمان بیماران در فرهنگ ترک از زمانهای دور تا به امروز است. چرا که در فرهنگ ترک اعتقاد بر این است که آتش سمبل پاکی، تمیزی و یکی از راههای درمان بیماریهاست. یکی از مهمترین ماده هایی که در آناتولی دود شده و بیمار در معرض این دود قرار داده می شود، اسپند اشت. در برخی از مناطق اسپند به همراه تکه ای پارچه و نمک در داخل ظرفی گذاشته شده و سوزانده می شود و اعتقاد بر این است که دود اسپند بیماریها و بدیها را دفع می کند.
مردمان آناتولی وقتی خانه، مزرعه، ماشین و یا هر چیز جدیدی را می خرند، سعی می کنند با زدن چیزهایی که باعث رفع چشم زخم می شود بر روی آنها از بدیها و بلاها جلوگیری کنند. برخی از چیزهایی که برای دفع چشم زخم مورد استفاده قرار میگیرد در حیوان، انسان و مکان مشابه است، همانند اسپند و یا چشم نظر. اما برخی دیگر تنها در مکانها مورد استفاده قرار می گیرد. اینها نیز عبارتند از نعل اسب، شاخ گوزن، شاخ قوچ، پوست قورباغه، پنجه گرگ و نظایر آن. به چشم زخم ونظر بد در دین اسلام نیز جای داده شده است. اما آداب و رسوم مربوط به دفع چشم زخم از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است و بیشتر تاثیرات روانی فرهنگی دارد.
نویسنده: دکتر فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا
مترجم: فریبا اوغوز