دین و جامعه مدنی: حلال و حرام
هر دینی براساس اصولش دارای مجموعه ای از ممنوعیتها و بعبارتی دیگر محرمات است.
در حالی که برخی از این محرمات از سوی شماری از نهادها به مورد اجرا گذاشته می شود برخی دیگر نیز از سوی جامعه و بصورت اخلاقی به منصه ظهور می رسد.
این موضوع ریشه ای تاریخی دارد و حتی به دورانهای ماقبل تاریخ برمی گردد.
در هر دین و هر جامعه ای محرمات ویژه ای وجود دارد که میبایست از جانب منسوبان بدان دین مورد توجه و رعایت قرار گیرد.
در دین اسلام برای بیان ممنوعیتها از واژه حرام استفاده می گردد.
محرماتی که از جانب خداوند وضع شده دارای حکمتهای اشکار و پنهان است. این در حالی است که در دین مبین اسلام پذیرش حرمت محرمات یک مسئله ایمانی و اعتقادی است. چراکه استحلال محرمات و یا حرام دانستن حلال، بی تردید ایمان فرد را زایل خواهد نمود.
هر فعلی که از جانب شرع تحریم شده باشد به صور مختلف تبیین می شود. بعضا حرمت یک فعل بصورتی آشکار بیان می گردد. در برخی موارد نیز عدم حلال بودن آن بصورتی بارز بیان می شود.
محرمات، ماهیت افعال و اشیاء حرام و نیز قوت ادله حرمت ضمن توجه به نوعیت آن، بصور متعددی منقسم می شوند.
نخست وجود زیان و زشتی لایقنطع در ماهیت یک شیء یا فعل است.
دوم وجود عاملی نه از درون بلکه از برون آن فعل حرام است.
براساس نظرات حقوقدانان مسلمان، ایمان به حرمت فعلی که حرمتش به ثبوت رسیده، می بایست ایمانی قطعی باشد.
در اعتقاد اهل سنت انکار چنین ضرورتی، در حد عبور از اسلام و ورود به کفر می باشد و فرد منکر، کافر محسوب خواهد گردید.
اما اگر در خصوص حرمت فعلی ثبوت قطعی وجود نداشته باشد و فرد اقدام به انکار حرمت ان کند این فرد کافر نیست بلکه فاسق است.
فردی که افعال حرام مرتکب می شود و از این طریق درامد نامشروع کسب می کند برای اینکه از گناهانش تطهیر گردد موظف به انجام برخی امور است.
اگر افعال حرام وی، فرد یا افراد دیگری را متضرر کرده باشد نخست می بایست ادای حق کند و یا اینکه ضمن توافق با انان رضایتشان را جلب نماید.
سپس ضروری است تا فرد مذکور به درگاه باریتعالی دعا کند و در پیشگاه عظمت وی توبه نماید.
به این ترتیب مالی که بصورتی ناحق کسب شده می بایست به صاحبان آن مال عودت داده شود. اگر عودت ان ممکن نباشد مثل ان مال و اگر آنهم ممکن نباشد مالی هم ارزش با آن به صاحب حقیقی اش برگردانده شود.
اما اگر صاحب مال مرده باشد و یا دسترسی به وی ناممکن باشد، این مال به وارثین وی پرداخت خواهد شد. اگر این هم ممکن نباشد می بایست آن مال را به فقرا دهد. البته در این خصوص نیز هیچ ثوابی نصیب وی نخواهد شد.
در این میان اگر فردی از بیت المال، مالی به ناحق برداشته باشد این مال حرام می باید مجددا به بیت المال اعاده شود و یا در راستای منافع عامه مورد استقاده قرار گیرد.
برخی از علما که احکام فقهی را در بستر ارزشهای دینی- اخلاقی مورد بررسی قرار میدهند ضمن اینکه ممنوعیت موجود در قبال محرمات را میپذیرند، در خصوص شدت حرمت این افعال و اشیاء نیز ترتیباتی بیان می کنند.
این درجه بندی از زاویه ارتباط احکام اسلامی با اخلاق اجتماعی امری مهم است.
نخستین این محرمات افعالی هستند که می بایست مومنین از آنان اجتناب کنند. کسانی که از این افعال اجتناب می کنند عادلند و آنانی که پرهیز نمی کنند فاسق و گناهکار و عاصی هستند.
فراموش نکنیم که از نظر احکام اسلامی، مرتکبین به این اعمال نه تنها با عذاب اخروی روبرو خواهند ماند بلکه در دنیا نیز با مجازاتهایی مواجه خواهند گردید.
مورد دوم افعال و اشیایی است که بندگان مخلص خداوند از نزدیک شدن به آن اجتناب می کنند.
این موارد اگرچه دارای ظاهری جایز هستند اما احتمال وجود حرمت در آنان بسیار است.
در این موارد احتمال وجود حرمت بیشتر از حلال بودن ان می باشد. در چنین شرایطی می بایست این موارد را به عنوان موارد حرام تلقی نمود.
اما عکس این مطلب نیز درست است و حرام دانستن برخی از موارد به دلیل وجود شبهات ضعیف نیز درست نیست. چراکه حرام دانستن چنین مواردی نه تنها حیات حقوقی جامعه را دچار بحران می کند بلکه افراد اجتماع را نیز از نظر روان شناختی گرفتار سختی کرده و روح جامعه را معیوب می نماید.
مورد سوم، مواردی است که صاحبان تقوی از ان پرهیز می کنند.
در واقع وجود برخی زشتیها در عملکرد و یا عدم جلب رضایت خداوند در آن خصوص، سبب شده تا برخی از افراد از این افعال دوری کنند. این رویکرد علاوه بر داشتن جنبه مثبت حقوقی وارد شعاع تصوف و اخلاق می گردد.
اما اگر بخواهیم در مورد محرمات سخن بگوییم میبایست به این موارد توجه نماییم:
1- تعیین حلال و حرام صرفا در اختیار خداوند تبارک و تعالی است. تمامی احکام موجود در شریعت، ناشی از فرامین صریح الهی است.
2- تا هنگامکیه ادله ثبوت حرمت در قبال شیء یا فعلی تکمیل نشده باشد آن شیء و یا فعل حلال است.
3- وجود حسن نیت در قبال امری نمی تواند سبب حلالیت گردد. طبعا مقیاس اعمال در اسلام مبتنی بر نیت است. اما ضروری است تا وسایل نیز همانند نیات مشروع باشند.
4- موارد و طرقی که منتهی به حرام می شوند نیز حرامند.
5- دوری از مواردی که شبهه حرام در انان وجود دارد امری ضروری است. بین حرام و حلال محدوده ای از افعال مشکوک وجود دارند. پیامبر گرامی اسلام فرموده اند که دوری از این محدوده برای حفظ دین و ناموس راهی مطمئن می باشد.
6- در برخی از موارد وجود ضروریات حیاتی می تواند سبب حلیت محرمات گردد. شعاع محرمات تنگ است و ظهور ضروریاتی اساسی و حیاتی می تواند این شعاع را تنگتر کند.
