شخصیتهای ماندگار ترک در جهان
در برنامه این هفته به معرفی متفکر، سیاستمدار و دانشمند بزرگ زکی ولیدی توغان خواهیم پرداخت که اصالتاً از ترکهای باشقورت بوده و بخش بزرگی از زندگی خود را در ترکیه گذرانده، همچنین با دیدگاه تاریخی ملی و جهانی خود، تاثیر زیادی در تاریخ‌خوانی ترک داشته است.
در طول تاریخ آناتولی، سرزمینهای عثمانی و کشور ترکیه، برای ترکهای آسیای میانه، قفقاز، ایران و روسیه از موقعیت خاصی برخوردار بوده است. کم نیست تعداد محققین و فرهیختگانی که از دیگر سرزمینهای ترک به آناتولی مهاجرت کرده، پس از پایان تحصیلات به کشور خود بازگشته و یا در آنجا اقامت گزیده و به خدمات خود ادامه دادهاند. بدون شک، ترکیه از این نظر یکی از مهمترین مراکز جهان ترک و محل دیدار و حضور بزرگان ترک بوده است. اما نباید فراموش کرد، شخصیتهای بزرگ ترکی که زندگی در ترکیه را ترجیح دادهاند نیز خدمات زیادی به این کشور و به طور کلی به فرهنگ ترک انجام داده و نوآوری‌های بسیاری داشته‌اند.
یکی از این دانشمندان و سیاستمداران، زکی ولیدی توغان است. توغان در ۱۰ دسامبر ۱۸۹۰ در روستای کوزن شهر ایسترلیتاماک باشقوردستان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه "اوتک" آغاز کرد. در سال ۱۹۰۸ با فرار از روستا به شهر قازان رفته و در آنجا در کلاسهای خصوصی و نیز در مدرسه معلم غیر روس و دانشگاه قازان به ادامه تحصیل پرداخت. در آنجا با شخصیتهای علمی مانند کاتانوف و آشمارین آشنا شد. توغان که در دوران تحصیل زبانهای روسی، عربی و فارسی را نیز به خوبی یاد گرفته بود، پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه قاسمیه در سال ۱۹۰۹ در همانجا در زمینه تاریخ ترک و تاریخ ادبیات عرب به معلمی پرداخت. در خلال چهار سال معلمی، در سال ۱۹۱۱ با انتشار کتاب "تاریخ ترک و تاتار" به شهرت دست یافت و در نتیجه همین شهرت به عضویت انجمن باستانشناسی و تاریخ دانشگاه قازان درآمد. زکی ولیدی توغان که از قابلیت فوق‌العاده تحقیق و آنالیز و هوش سرشار برخوردار بود، از طرف انجمن تاریخ، جغرافیا و مردم‌شناسی دانشگان قازان، در تاشکنت، بخارا و فرغانه در زمینه تاریخ، ادبیات و مردم‌شناسی به تحقیق پرداخت و در خلال این تحقیقات، نسخه جدیدی از قوتادغو بیلیک، یکی از منابع مهم و تاریخی زبان ترکی را کشف کرد.
زکی ولیدی توغان در کنار فعالیتهای علمی خود، نسبت به تحولات اجتماعی و سیاسی نیز بسیار حساس بود. توغان که به منظور آزادی و استقلال مردم به مبارزه می‌پرداخت، در سال ۱۹۱٦ به عنوان نماینده مسلمانان به عضویت دوما درآمد و به پترسبورگ رفت. به دنبال انقلاب سوسیالیستی در ۲۹ نوامبر ۱۹۱۷، خودمختاری باشقوردستان اعلام گردید. ولی پس از حدود سه ماه، به اشغال روسها درآمد و زکی ولیدی توغان نیز زندانی و پس از چهار ماه آزاد شد. توغان که مدتی به عنوان وزیر جنگ باشقوردستان انجام وظیفه می‌کرد، پس از اختلاف شدید با ماقامات شوروی در سال ۱۹۲۰ به ترکستان رفته و به همکاری با جنبش باسمه‌جی پرداخت. ولی به دلیل عدم موفقیت در این جنبش، بار دیگر به فعالیتهای علمی خود متمرکز شد. توغان مدتی در لندن و پاریس بر روی نسخه‌های خطی کار کرد. در این میان، فعالیتهای توغان مورد توجه شخصیتهای علمی و فرهنگی ترکیه قرار گرفته بود و در سال ۱۹۲٥ از سوی حمدالله صبحی، فواد کوپرولو، رضا نور و یوسف آقچورا از شخصیتهای مهم آن دوره، به ترکیه دعوت شد و دو سال بعد در دارالفنون استانبول در زمینه تاریخ ترک و روشهای تحقیق در تاریخ به تدریس پرداخت. ولی در سال ۱۹۳۲ در اولین کنگره تاریخ ترک، به دلیل دفاع از دیدگاهی متفاوت با نگرش رسمی تاریخ، مجبور به جدایی از دانشگاه شد و به وین رفت. در دانشگاه وین با دفاع از پایاننامه‌ای با عنوان "سیاحتنامه این فضلان"، دکترای خود را به پایان رساند و سپس در دانشگاههای بن و گوتنبرگ به تدریس پرداخت.
زکی ولیدی توغان در سال ۱۹۳۹ به دعوت وزارت آموزش و پرورش ملی، به ترکیه آمد و کرسی تاریخ عمومی ترک را در دانشگاه استانبول تاسیس نمود. ولی این تحول مثبت، به معنای پایان مشکلات توغان نبود. بطوری که در اواخر جنگ جهانی دوم به اتهام دفاع از تز اتحاد ترکهای جهان و فعالیت علیه رژیم شوروی، محاکمه و به ۱۰ سال زندان محکوم گردید. ولی با حکم دادگاه نظامی تبرئه شد. توغان که در سال ۱۹٤۸ مجددا در دانشگاه فعالیت خود را آغاز کرده بود، تا پایان عمر خود در آنجا مشغول تدریس و تحقیق شد و بالاخره در ۲٦ جولای ۱۹۷۰ در استانبول درگذشت.
محمدرضا هیئت
عضو هیئت علمی دانشگاه آنکارا
در برنامه این هفته به معرفی متفکر، سیاستمدار و دانشمند بزرگ زکی ولیدی توغان خواهیم پرداخت که اصالتاً از ترکهای باشقورت بوده و بخش بزرگی از زندگی خود را در ترکیه گذرانده، همچنین با دیدگاه تاریخی ملی و جهانی خود، تاثیر زیادی در تاریخ‌خوانی ترک داشته است.
در طول تاریخ آناتولی، سرزمینهای عثمانی و کشور ترکیه، برای ترکهای آسیای میانه، قفقاز، ایران و روسیه از موقعیت خاصی برخوردار بوده است. کم نیست تعداد محققین و فرهیختگانی که از دیگر سرزمینهای ترک به آناتولی مهاجرت کرده، پس از پایان تحصیلات به کشور خود بازگشته و یا در آنجا اقامت گزیده و به خدمات خود ادامه دادهاند. بدون شک، ترکیه از این نظر یکی از مهمترین مراکز جهان ترک و محل دیدار و حضور بزرگان ترک بوده است. اما نباید فراموش کرد، شخصیتهای بزرگ ترکی که زندگی در ترکیه را ترجیح دادهاند نیز خدمات زیادی به این کشور و به طور کلی به فرهنگ ترک انجام داده و نوآوری‌های بسیاری داشته‌اند.
یکی از این دانشمندان و سیاستمداران، زکی ولیدی توغان است. توغان در ۱۰ دسامبر ۱۸۹۰ در روستای کوزن شهر ایسترلیتاماک باشقوردستان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه "اوتک" آغاز کرد. در سال ۱۹۰۸ با فرار از روستا به شهر قازان رفته و در آنجا در کلاسهای خصوصی و نیز در مدرسه معلم غیر روس و دانشگاه قازان به ادامه تحصیل پرداخت. در آنجا با شخصیتهای علمی مانند کاتانوف و آشمارین آشنا شد. توغان که در دوران تحصیل زبانهای روسی، عربی و فارسی را نیز به خوبی یاد گرفته بود، پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه قاسمیه در سال ۱۹۰۹ در همانجا در زمینه تاریخ ترک و تاریخ ادبیات عرب به معلمی پرداخت. در خلال چهار سال معلمی، در سال ۱۹۱۱ با انتشار کتاب "تاریخ ترک و تاتار" به شهرت دست یافت و در نتیجه همین شهرت به عضویت انجمن باستانشناسی و تاریخ دانشگاه قازان درآمد. زکی ولیدی توغان که از قابلیت فوق‌العاده تحقیق و آنالیز و هوش سرشار برخوردار بود، از طرف انجمن تاریخ، جغرافیا و مردم‌شناسی دانشگان قازان، در تاشکنت، بخارا و فرغانه در زمینه تاریخ، ادبیات و مردم‌شناسی به تحقیق پرداخت و در خلال این تحقیقات، نسخه جدیدی از قوتادغو بیلیک، یکی از منابع مهم و تاریخی زبان ترکی را کشف کرد.
زکی ولیدی توغان در کنار فعالیتهای علمی خود، نسبت به تحولات اجتماعی و سیاسی نیز بسیار حساس بود. توغان که به منظور آزادی و استقلال مردم به مبارزه می‌پرداخت، در سال ۱۹۱٦ به عنوان نماینده مسلمانان به عضویت دوما درآمد و به پترسبورگ رفت. به دنبال انقلاب سوسیالیستی در ۲۹ نوامبر ۱۹۱۷، خودمختاری باشقوردستان اعلام گردید. ولی پس از حدود سه ماه، به اشغال روسها درآمد و زکی ولیدی توغان نیز زندانی و پس از چهار ماه آزاد شد. توغان که مدتی به عنوان وزیر جنگ باشقوردستان انجام وظیفه می‌کرد، پس از اختلاف شدید با ماقامات شوروی در سال ۱۹۲۰ به ترکستان رفته و به همکاری با جنبش باسمه‌جی پرداخت. ولی به دلیل عدم موفقیت در این جنبش، بار دیگر به فعالیتهای علمی خود متمرکز شد. توغان مدتی در لندن و پاریس بر روی نسخه‌های خطی کار کرد. در این میان، فعالیتهای توغان مورد توجه شخصیتهای علمی و فرهنگی ترکیه قرار گرفته بود و در سال ۱۹۲٥ از سوی حمدالله صبحی، فواد کوپرولو، رضا نور و یوسف آقچورا از شخصیتهای مهم آن دوره، به ترکیه دعوت شد و دو سال بعد در دارالفنون استانبول در زمینه تاریخ ترک و روشهای تحقیق در تاریخ به تدریس پرداخت. ولی در سال ۱۹۳۲ در اولین کنگره تاریخ ترک، به دلیل دفاع از دیدگاهی متفاوت با نگرش رسمی تاریخ، مجبور به جدایی از دانشگاه شد و به وین رفت. در دانشگاه وین با دفاع از پایاننامه‌ای با عنوان "سیاحتنامه این فضلان"، دکترای خود را به پایان رساند و سپس در دانشگاههای بن و گوتنبرگ به تدریس پرداخت.
زکی ولیدی توغان در سال ۱۹۳۹ به دعوت وزارت آموزش و پرورش ملی، به ترکیه آمد و کرسی تاریخ عمومی ترک را در دانشگاه استانبول تاسیس نمود. ولی این تحول مثبت، به معنای پایان مشکلات توغان نبود. بطوری که در اواخر جنگ جهانی دوم به اتهام دفاع از تز اتحاد ترکهای جهان و فعالیت علیه رژیم شوروی، محاکمه و به ۱۰ سال زندان محکوم گردید. ولی با حکم دادگاه نظامی تبرئه شد. توغان که در سال ۱۹٤۸ مجددا در دانشگاه فعالیت خود را آغاز کرده بود، تا پایان عمر خود در آنجا مشغول تدریس و تحقیق شد و بالاخره در ۲٦ جولای ۱۹۷۰ در استانبول درگذشت.
محمدرضا هیئت
عضو هیئت علمی دانشگاه آنکارا
