Ναυμαχία της Ναυπάκτου, δύο ιστορίες αιχμαλωσίας και επιστροφής στο σπίτι

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) με μεγάλη πιθανότητα είναι ένα από τα πιο γνωστά γεγονότα στην μακρόχρονη ιστορία των σχέσεων Τουρκίας – Ευρώπης. Από τον 16^ο αιώνα και εδώ, τα σύμβολα, οι αναμνήσεις και τα αισθήματα που θυμίζει η ναυμαχία αυτή, υπήρξαν παντοτινά χαρακτηριστικά για τη σύγκριση των ισλαμικών και δυτικών αντιλήψεων. Πέραν από μια απλή ναυμαχία συνέδεσε με απρόσμενο τρόπο την μοίρα διαφορετικών ανθρώπων. Αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα που μαρτυρεί αλληλένδετες έννοιες αιχμαλωσίας, ξενιτιάς και ξαφνικής επιστροφής στο σπίτι του διάσημου Ισπανού συγγραφέα του Μεσαίωνα Μιγκέλ ντε Θερβάντες που ήταν από τις αναδυόμενες φιγούρες της δυτικής λογοτεχνίας και του Οθωμανού κρατικού προσώπου, ιστορικού και ποιητή Χιντλί Μαχμούτ.

Είχε δημιουργήσει μεγάλη απήχηση η ήττα του οθωμανικού στόλου στην Νάυπακτο στον Κορινθιακό Κόλπο από τον ευρωπαϊκό στόλο του οποίου ηγούνταν ο Δον Ιωάννης ο Αυστριακός. Το σοκ που έζησαν οι Ευρωπαίοι ήταν μεγαλύτερο από εκείνο των Οθωμανών: οι Τούρκοι που ήταν αήττητοι επί αιώνες είχαν νικηθεί για πρώτη φορά και η Ευρώπη είχε πάψει να μετατραπεί σε Τουρκική Λίμνη όπως φοβούνταν.

Διοργανώθηκαν τελετές σε κάθε γωνιά της Ευρώπης και στρώθηκαν τραπέζια. Κυριαρχούσε ο ενθουσιασμός της νίκης. Ήταν πολύ κοντά « η πτώση των Τούρκων». Ο θεός που είχε εγκαταλείψει τους καλούς Χριστιανούς στη Ευρώπη για τις αμαρτίες τους, είχε τελικά τρέξει στη βοήθεια τους. Ο Πάπας Πίους ο Ε΄ που είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Νίκη της Ναυπάκτου, είχε εξασφαλίσει μια καλή θέση για να ξεκινήσει νέο πόλεμο εναντίον των “saracen” (όπως ονομάζονταν οι Μουσουλμάνοι κατά τις Σταυροφορίες) .

Ο ενθουσιασμός της νίκης αυτής όμως δεν διήρκησε πολύ. Την ίδια χρονιά οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κύπρο. Επέστρεψαν με μεγαλύτερη δύναμη ανανεώνοντας τον στόλο τους. Ο πρωθυπουργός του Σουλτάνου Σελήμ του Β΄ Σοκολού Μεχμέτ Πασά είχε πει την εξής φράση στον πρέσβη της Βενετίας Marcantonio Barbaro : “Ήρθατε να δείτε πως βγάζουμε πέρα με την ατυχία αυτή. Θέλω όμως να κινήσω την προσοχή σας στη διαφορά μεταξύ της δικιάς μας απώλειας και της δικιάς σας. Παίρνοντας την Κύπρο από εσάς κόψαμε το χέρι σας, εσείς μας κόψατε τα γένια νικώντας τον στόλο μας στην Ναύπακτο. Δεν αντικαθίσταται το χέρι που κόβεται αλλά τα γένια που ξυρίζονται φυτρώνουν πιο γερά» . Μετά από χρόνια ο Voltaire που δεν έχανε καμία ευκαιρία για να χρησιμοποιήσει την εξυπνάδα και κυνισμό του θα έλεγε: « Οι Τούρκοι φαίνεται σαν να κέρδισαν στην Ναύπακτο» .

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου άφησε πολλά ίχνη πίσω της. Καθοδήγησε την πολιτική, τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα στους αιώνες που ακολούθησαν. Αυξήθηκαν σε Ευρώπη και στο Οθωμανικό κράτος οι ιστορίες ηρωισμού, αυτοθυσίας, αιχμαλωσίας και επιστροφής στο σπίτι. Οι ιστορίες αυτές έδωσαν καταπληκτικά χρώματα στην φαντασία των νέων γενιών. Μεταξύ αυτών αξίζει να μείνουν στις μνήμες οι ισπανικές και οθωμανικές ιστορίες, από ιστορική άποψη την λογοτεχνική μεγαλειότητα και την διαπολιτισμική σημασία τους.

Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες γεμάτος με πίστη και αγάπη για πατρίδα συμμετείχε στον ευρωπαϊκό στόλο το 1571 στην Ναύπακτο για να αντισταθεί έναντι των Οθωμανών. Παρά την αρρώστια που είχε και τις προειδοποιήσεις του διοικητή του κατέβηκε στο πολεμικό πεδίο και τραυματίστηκε από το αριστερό του χέρι. Το δυσάρεστο αυτό γεγονός όμως ερμήνευσε ως καλοσύνη του θεού διότι επικεντρώθηκε στο δεξί του χέρι με το οποίο έγραφε, μετά το γεγονός αυτό. Θυμήθηκε με περηφάνεια τις μέρες του πολέμου και είπε : «Ήμουν εκεί εκείνη την ημέρα». Μετά από χρόνια όμως ο Θερβάντες είχε απήχθη από Μουσουλμάνους πειρατές και είχε οδηγηθεί στην Αλγερία. Εδώ έζησε αιχμάλωτος επί 5 χρόνια. Στα σημαντικότερα έργα του όπως “El Trato de Argel” (Η ζωή στο Αλγέρι), “Los Banos de Argel” (Τα Κάτεργα του Αλγερίου) και στο Δον Κιχώτης μιλά για την αιχμαλωσία αυτή. Το 1580 αφέθηκε ελεύθερος με τη βοήθεια του Δόγματος Αγίας Τριάδας (και πληρώνοντας λύτρα).

Η αιχμαλωσία του Θερβάντες επί 5 χρόνια αποτέλεσε θέμα αντιπαράθεσης στη χώρα του καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του. Τι είχε κάνει στο διάστημα αυτό; Πρόδωσε την πίστη του; Πως εξηγούσε τις καλές σχέσεις που είχε με τον Εμίρη του Αλγερίου υπό οθωμανική κυριαρχία, Χασάν Πασα; Είχε επιχειρήσεις να δραπετεύσει 4 φορές αλλά δεν τιμωρήθηκε για τις πράξεις του αυτές. Αντιθέτως τον είχαν φερθεί καλά. Γιατί; Ερωτήματα του είδους αυτού μάλλον είχαν ενοχλήσεις τους Ισπανούς. Αλλά φαινόταν ότι ποτέ δεν έπαψε να επιθυμεί να φύγει και να φτάσει στο σπίτι. Παρατηρώντας τους Μουσουλμάνους, Χριστιανούς και Εβραίους που πηγαινοέρχονταν κατά την αιχμαλωσία του, απόκτησε σημαντικές γνώσεις για το Ισλάμ τον πολιτισμό , τέχνη και γεωγραφία της Βόρειας Αφρικής, οι οποίες πρόσθεσαν και διαφορετική αξία στα έργα του. Και βέβαια ο Θερβάντες δεν ήταν ένας φιλελεύθερος ή πλουραλιστικός. Έβλεπε το Ισλάμ και τους Μουσουλμάνους στο πλαίσιο των ψευδών ιστοριών, μύθων και προκαταλήψεων του Χριστιανισμού του Μεσαίωνα. Και μάλλον μισούσε την δικιά του αιχμαλωσία. Παρόλο αυτό η επιστροφή του στο σπίτι αποτέλεσε ένα πολιτιστικό και λογοτεχνικό γεγονός. Διότι οι συνομιλίες και συναντήσεις που είχε και με τους διοικητές του Αλγερίου εκτός από τους απλούς πολίτες, του είχαν δώσει μια πολύτιμη ευκαιρία την οποία θα μπορούσαν να αποκτήσουν ελάχιστοι από τους σύγχρονους του τον 16^ο αιώνα.

Ένας άλλος άνθρωπος του οποίου είχε καθορίσει την τύχη η Ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν ο Οθωμανός κρατικός αξιωματούχος, ποιητής και ιστορικός Χιντλί Μαχμούτ. Η ιστορία του με τίτλο «Ημερολόγιο του Χιντλί Μαχμούτ» ήταν μια ιστορία αιχμαλωσία και επιστροφής στο σπίτι σε μορφή ποιήματος. Ο Χιντλί Μαχμούτ που είχε γεννηθεί το 1513-14 στο Αφιόνκαραχισαρ, ανέβηκε ταχεία τα σκαλοπάτια της κρατικής γραφειοκρατίας, ανέλαβε πρώτα καθήκον στο δικαστήριο μετά ταμίας και πρεσβευτής. Το προσωνύμιο Χιντλί του είχε δοθεί από τον Σελήμ που τότε ήταν διάδοχος πρίγκηπας και στη συνέχεια είχε καθίσει στο θρόνο.

Οι πύλες της ατυχίας για τον Μαχμούτ είχε ανοίξει όταν πήρε μέρος στον οθωμανικό στόλο για τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Πάρθηκε αιχμάλωτος από τον Δον Ιωάννη όταν οι Οθωμανοί έχασαν την Ναυμαχία. Μετά από ένα δύσκολο ταξίδι που διήρκησε εβδομάδες ολόκληρες εστάλη πρώτα στη Μεσίνα όπως οι υπόλοιποι στη συνέχεια στο Νάπολη και από εκεί στη Ρώμη. Άνοιξε μια νέα εποχή στη ζωή του φυλακίστηκε στο Castel Sant'Angelo που ονομάζεται και Μαυσωλείο του Αδριανού. Εδώ συναντήθηκε με τον Σουλτάνο Τζεμ, Ζιζίμ όπως τον αποκαλούσαν στη Δύση, αδερφό του Μπαγιαζίτ. Όταν έχασε τον θρόνο ο Τζεμ, τα 13 τελευταία χρόνια της ζωής του πέρασε σαν αιχμάλωτος στα χέρια των ιπποτών της Ρόδου, του Πάπα Ιννοκέντιου του 8^ου και διαφόρων φεουδαρχών και πέθανε το 1495 στη Νάπολη. Ο Τζεμ όταν ήταν στη Ρώμη κρατήθηκε πάντα στις ίδιες φυλακές σαν ένα πρόσωπο στο επίκεντρο της έντονης περιέργειας, τρελής φαντασίας και πολιτικών αντιπαραθέσεων.

Ο Χιντλί Μαχμούτ ποτέ δεν έχασε την ελπίδα ότι κάποια μέρα θα επιστρέψει στο σπίτι, κατά τα χρόνια της αιχμαλωσίας. Σκεφτόταν τη οικογένεια και τα παιδιά του με δάκρια στα μάτια. Παρακάλεσε τον θεό να τον βοηθήσει έναντι των ατυχιών. Συμβούλεψε να είναι δυνατοί στους ανθρώπους με τους οποίους μοιράστηκε το κελί του. Στήριξαν ο ένας τον άλλον και προσευχήθηκαν μαζί. Εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους προς τους ανθρώπους που τους είχαν φυλακίσει επειδή τους άφηναν να προσευχηθούν την Παρασκευή και να γιορτάσουν τα γενέθλια του προφήτη Μουχάμετ. Ακόμα έψαλλαν και το εζάνι στις φυλακές. Το Μαυσωλείο του Αδριανού είχε μετατραπεί σε χώρο προσευχής για τους Μουσουλμάνους.

Ο Χιντλί Μαχμούτ στο ημερολόγιο του που έγραψε σε μορφή ποιήματος και από το οποίο έφτασαν ελάχιστα αποσπάσματα στις μέρες μας, χρησιμοποίησε ως στήριγμα την λογοτεχνική του ικανότητα στις μέρες αιχμαλωσίας στη Ρώμη. Εκτίμησε την ευγενική συμπεριφορά του Δον Ιωάννη στους ίδιους . Άκησε κριτικές για τις πολιτικές πάπα στο Βατικανό. Από το κελί του στις φυλακές παρακολούθησε την εξέγερση του 1572 στη Ρώμη, τον θάνατο του Πάπα Πίους του Ε΄ και την αντικατάσταση του από τον Γρηγόριο τον 8^ο. Έκανε σημαντικές παρατηρήσεις για τους ευρωπαίους και τον πολιτισμό τους. Ονειρέυτηκε την κατάκτηση της Ρώμης και είχε ονομάσει την πόλη αυτή «Κόκκινο Μήλο» που για τους Τούρκους συμβόλιζε την εξουσία και τον τελικό στόχο.

Ήταν 64 ετών όταν αφέθηκε ελεύθερος το 1575 κατά την ανταλλαγή αιχμαλώτων. Τις επόμενες μέρες της ζωής του πέρασε στην Ιστανμπούλ ασχολούμενος με τη συγγραφή του γνωστού βιβλίου «Ιστορίες των Προφητών». Το έργο αυτό είχε αφιερώσει στον Σουλτάνο Μουράτ τον Γ΄ο οποίος του είχε χαρίσει την ελευθερία του.

Τόσο για τον Θερβάντες όσο και για τον Μαχμούτ η επιστροφή στο σπίτι ήταν μια αναγέννηση και μια μεγάλη πηγή ενθουσιασμού και ευχαρίστησης. Παρά το γεγονός ότι ήταν εντελώς διαφορετικοί άνθρωποι και είχαν διαφορετικές εμπειρίες, έμοιαζαν τα στοιχεία που τους είχαν βοηθήσει να αντέξουν τα χρόνια της αιχμαλωσίας : πίστη, ελπίδα και κουράγιο. Ταυτόχρονα και οι δύο ήταν ξεχωριστοί άνθρωποι με την λογοτεχνική ικανότητα, δύναμη φαντασίας και το διαπολιτισμικό βάθος που κατείχαν, άλλωστε αυτά ακριβώς ήταν και τα χαρακτηριστικά που μετέφεραν τα ονόματα τους μέχρι σήμερα.

Δεν ήταν όλα αυτά βέβαια. Οι ιστορίες τους ταυτίζονται και με τις ιστορίες του Χασλαν αλ Ουαζζάν που στη Δύση είναι γνωστός και σαν ο Λέο της Αφρικής. Ο αλ Ουαζζάν είχε παρθεί όμηρος το 1518 έγινε υπηρέτης του Πάπα Λέων του 10^ου και είχε γράψει το πασίγνωστο έργο του «Απεικόνιση της Ευρώπης». Το έργο «Λέων Αφρικανός» του Αμίν Μααλούφ μετατρέπει την ιστορία του σε ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, δείχνοντας το πώς αυτός ο εξαιρετικός άνθρωπος ξεπέρασε τα εμπόδια γλώσσας, θρησκείας και πολιτισμού και κατάφερε να επιστρέψει στο σπίτι.

Οι ιστορίες αυτές μας λένε πολλά για την αντίσταση της ανθρώπινης ψυχής έναντι των δοκιμασιών και δυσάρεστων γεγονότων. Μας δείχνουν τα κοινά σημεία της αιχμαλωσίας και της επιστροφής στο σπίτι. Ταυτόχρονα όμως κινούν την προσοχή στην πολύπλοκη και αλληλένδετη δομή της επικοινωνίας ανάμεσα στις δυτικές και ισλαμικές κοινότητες . Τα παραδείγματα που φέρνουν στην υφιστάμενη διήγηση Ισλάμ – Δύσης, είναι σημαντικά σε βαθμό που δεν μπορεί να παραβλεφθούν έναντι των δοκιμασιών και δυσάρεστων γεγονότων του σήμερα.