Να ξεχνάμε ή να θυμόμαστε; Πώς να αντιμετωπίσουμε την Ιστορία;

Η λήθη και η θύμηση είναι και οι δυο αρετές. Υπάρχει μια αρετή τόσο στη λήθη όσο και στη θύμηση. Είναι κρίσιμο να ξέρεις ποιο να χρησιμοποιήσεις για να κάνεις τον εαυτό σου καλύτερο άνθρωπο.

Μια μερίδα φουτουριστών υποστηρίζει ότι το να ξεχνάς είναι μια ευλογία και το να θυμάσαι είναι επικίνδυνο και ένα εγχείρημα με υψηλό κόστος. Τα άτομα και οι κοινωνίες έχουν την ευκαιρία να προοδεύουν στο βαθμό στον οποίο ξεχνάνε αυτά που συνέβησαν στο παρελθόν, στρέφοντας το βλέμμα προς το μέλλον. Σε ένα κόσμο στον οποίο καλούμαστε να δημιουργήσουμε εκατομμύρια στιγμιαίες αναμνήσεις μόνο και μόνο για να τα καταναλώνουμε και να τα πετάμε την αμέσως επόμενη στιγμή, το να λησμονείς φαίνεται να είναι όχι μόνο γεγονός αλλά και αρετή, μια αρετή που μπορεί να μας βοηθήσει να αποδράσουμε από τις θηριωδίες του παρελθόντος.

Μπορεί πράγματι;

Η λήθη είναι ένα βασικό ανθρώπινο γνώρισμα. Όσο περνάει ο καιρός, ξεχνάμε πράγματα και καταστάσεις. Η λήθη μας βοηθάει να ξεπερνάμε στιγμές θλίψης και πένθους. Φαντάζεσαι να νιώθεις την ίδια ένταση κάθε θλιβερού γεγονότος ή τραγικής απώλειας που συνέβη καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής σου; Θα ήταν αδύνατο να ζεις, να κάνεις νέες φιλίες ή να γράψεις ακόμα και ένα νέο email. Ο Νίτσε έχει δίκιο που λέει ότι «χωρίς να ξεχνάς είναι σχεδόν αδύνατο να ζεις». Το να ξεχνάς μπορεί να είναι ευλογία.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ιστορία έχει παραποιηθεί για να δικαιολογηθεί η αδικία και η καταδυνάστευση. Οι Ναζί στη Γερμανία και οι Φασίστες στην Ιταλία χρησιμοποίησαν την εθνική ιστορία για να δημιουργήσουν μνημεία ιδεολογικών τερατουργημάτων. Η εθνικιστική βία των Ινδουιστών κατά των Μουσουλμάνων της Ινδίας, από την διαίρεση το 1947 έως τα πογκρόμ στη Γκουτζαράτ το 2002, εκμεταλλεύεται την μακιαβελική ανάγνωση της ιστορίας. Η ιστορία μπορεί να γίνει ένα επικίνδυνο εργαλείο. Η βία κατά της Χριστιανικής Ρωμαίικης κοινότητας της Τουρκίας στις 6-7 Σεπτεμβρίου του 1955, βασίστηκε σε μια παρόμοια επικίνδυνη στρέβλωση μνημών του παρελθόντος. Δεν είναι λίγα τα πράγματα στην Ιστορία που πήραν τρομερά λάθος δρόμο (η Ιστορία είναι γεμάτη με).

Σε ένα από τα περίφημα ποιήματα του, ο εθνικός ποιητής της Τουρκίας Μεχμέτ Ακίφ Ερσόι, μιλάει για το πως η ιστορία επαναλαμβάνεται και εκφράζει την λύπη του που οι άνθρωποι δεν αντλούν διδάγματα από αυτήν. Ο Ερσόι ήταν ένας άνθρωπος των γραμμάτων που είδε τις θηριωδίες του πολέμου που υπέμεινε η Οθωμανική Αυτοκρατορία την δεκαετία του 1910 και 1920.

Με τη ζωντανή, συνειδητή και λογοτεχνική δύναμη του, μας προειδοποιούσε για τον κίνδυνο της επανάληψης των λαθών της ιστορίας σαν να μην έχει ξανασυμβεί τίποτε πριν από μας.

Σε πολλά σημεία, αυτό απηχεί το περίφημο απόφθεγμα του Τζορτζ Σανταγιάνα: «Αυτοί που δεν μπορούν να θυμηθούν το παρελθόν, είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν». Ο Σανταγιάνα όμως έχει εν μέρει δίκιο. Αυτοί που ξέρουν καλά την Ιστορία, επίσης μπορούν να κάνουν τρομερά λάθη.

Η Ιστορία όμως μπορεί παράλληλα να αποτελέσει πηγή καλού. Μπορεί να εξυπηρετήσει έναν ανώτερο σκοπό πέρα από τις οπορτουνιστικές πολιτικές ή τα πολιτιστικά στερεότυπα. Μπορεί να μας βοηθήσει να υπερβούμε τις εγωιστικές αντιλήψεις μας για την συλλογική ιστορία και τις αξίες που μοιραζόμαστε. Με ένα πιο βαθυστόχαστο τρόπο, το να θυμόμαστε τα βασικά μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε το ποιοι είμαστε.

Η Ισλαμική πνευματική παράδοση θεωρεί την λήθη και την θύμηση ως δυο βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να εκπληρώσουμε την ανθρωπιά μας. Σύμφωνα με μια ευρέως αποδεκτή ετυμολογία, η λέξη «insan», άνθρωπος στα αραβικά, προέρχεται από τη ρίζα της λέξης «nisyan» που σημαίνει ξενχώ (υπάρχουν και άλλες ετυμολογικές θεωρίες που συνδέουν τη λέξη insan/άνθρωπος με «την εγγύτητα στο Θείο»). Ο Ιμπν Αμπάς, μια από τις πρώτες αυθεντίες της Κορανικής ερμηνείας, φέρεται να έχει πει ότι οι άνθρωποι πήραν το όνομα «insan» επειδή ξέχασαν το αρχικό συμβόλαιο τους με τον Θεό. Ο άνθρωπος είναι ένα ον που ξεχνάει και το γιατρικό είναι η ανάμνηση, που παραδόξως έχει σχέση με την ενθύμηση και την επίκληση του Θείου. Αυτό που ξεχνάμε είναι το συμβόλαιο μας με το Θεό και αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ο δεσμός που κρύβεται κάτω από την εγκόσμια ιστορία και τελικά πάει πέρα από αυτήν.

Σε ένα εδάφιο, το Κοράνι καλεί τους ανθρώπους «να μην είναι σαν αυτούς που ξέχασαν τον Θεό και Εκείνος τους έκανε να ξεχάσουν τον εαυτό τους» (Κοράνι 59/19). Το να ξεχνάς την πιο ουσιαστική αλήθεια έχει ένα κόστος και το τίμημα το πληρώνουν οι άνθρωποι. Ο Ιμπν Καθίρ, ο Ταμπαρί, ο αλ-Ραζί και άλλοι κλασικοί ερμηνευτές πιστεύουν ότι το δεύτερο μέρος του εδαφίου αναφέρεται στο γεγονός ότι η λήθη του Θεού οδηγεί στην αυτό-αποξένωση και ως αποτέλεσμα στην παραμέληση του καλού για τους ίδιους τους ανθρώπους. Μια αυτοπροκαλούμενη αμνησία δεν μας δίνει μια καλύτερη αντίληψη για τη ζωή.

Πρέπει να θυμηθούμε τι είναι ουσιαστικά καλό έτσι ώστε να μας απελευθερώσει και να μας εμπλουτίσει και όχι να μας φυλακίσει. Οι παλιές θηριωδίες της Ιστορίας δεν μπορούν να διαγραφούν πλήρως από τις μνήμες μας ακόμη και αν το θέλαμε. Δεν είναι ανάγκη άλλωστε να πάμε σε αυτά τα άκρα. Με όλα τα διδάγματα τους, πρέπει να θυμόμαστε τις ιστορίες του Αβραάμ και της φυλής του, του Νώε και της Κιβωτού, του Μωυσή και της Εξόδου, του Ιησού και των δοκιμασιών του, τις επιθέσεις των πολυθεϊστών της Μέκκας κατά του προφήτη του Ισλάμ, τις Σταυροφορίες και τις Μογγολικές Επιδρομές, την ανδαλουσιανή «convivencia» (συνύπαρξη) καθώς και την Reconquista (ανακατάκτηση της Ιβηρικής χερσονήσου) που την τερμάτισε. Πιο κοντά στους καιρούς μας, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις θηριωδίες του Ολοκαυτώματος, τις γενοκτονίες στη Ρουάντα και τη Βοσνία και τα όσα συμβαίνουν στη Συρία σήμερα. Παρά τον τρόμο και την αγωνία που προκαλούν αυτές οι μνήμες, πρέπει να τις θυμόμαστε για να μην ξεχάσουμε τι είναι καλό για μας ως άνθρωποι που μπορούμε να σφάλλουμε.

Ομολογουμένως, δεν είναι διόλου εύκολο. Το κλειδί όμως είναι να θυμόμαστε το κακό χωρίς να μας τραυματίζει και να μας κυριεύει. Απαιτεί πνευματική δύναμη και ψυχικό θάρρος για να αντιμετωπίσεις το κακό και να βγεις αλώβητος. Αυτή είναι όμως η πραγματική δυσκολία.

Εξίσου σημαντικό είναι να θυμόμαστε το καλό, το ευγενικό και το όμορφο για να μπορέσουμε να ζήσουμε μια λογική, ενάρετη και δίκαια ζωή χωρίς να καταφεύγουμε σε ένα ονειρικό κόσμο.

Η λήθη και η θύμηση είναι και οι δυο αρετές. Είναι κρίσιμο να ξέρεις ποιο να χρησιμοποιήσεις για να κάνεις τον εαυτό σου καλύτερο άνθρωπο.