Νερό και Πολιτισμός (20)

Συνεχίζουμε να αφηγούμαστε το ταξίδι του νερού στην Ανατολία, τους πολιτισμούς που δημιουργήθηκαν δίπλα στο νερό, τις κατασκευές νερού, τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε μαζί με το νερό. Είναι ένα αντικείμενο που αποτελεί το θεμέλιο του πολιτισμού ή ένα υποκείμενο αφού χωρίς αυτό δεν μπορούν να υπάρχουν τα ζωντανά όντα; Όπως είπε και ο Θαλής ο Μιλήσιος που θεωρείται ο πρώτος σοφός της αρχαίας εποχής, το νερό είναι η ουσία των πάντων. Είναι απαραίτητο όχι μόνο για τα έμψυχα, αλλά και για τα άψυχα όντα. Εάν ένας από τους πόρους που δεν δύναται να παραχθούν είναι το νερό, ο άλλος είναι το χώμα. Ο ρόλος του νερού στο σπάσιμο των βράχων, τον σχηματισμό του εδάφους και την μετατροπή του σε ζωτικό πόρο είναι τεράστιος. Με άλλα λόγια, το νερό είναι απολύτως απαραίτητο και για την δημιουργία και την συνέχεια της φύσης.

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το νερό που είναι τόσο σημαντικό για τα έμψυχα και τα άψυχα όντα, έχει ξεχωριστή θέση σε όλα τα συστήματα πίστης. Το νερό διατηρεί πάντα τη σημασία του και στις πολυθεϊστικές θρησκείες, και στις μονοθεϊστικές. Οι Τούρκοι προτού ασπαστούν το Ισλάμ, πίστευαν στον μονοθεϊσμό. Η σημασία του νερού ήταν τεράστια τόσο στην πίστη τους όσο και στην καθημερινή τους ζωή. Γι’ αυτό και στους θρύλους τους αφιερώνουν μεγάλο μέρος στο νερό. Στον θρύλο των Τούρκων για την «Δημιουργία» αναφέρεται ότι ο κόσμος είναι φτιαγμένος από νερό. Ο Θεός του ουρανού σχηματίζει τα βουνά δένοντας κομμάτια ξηράς πάνω στο νερό με ένα λάσο και έτσι ξεκινά η ζωή. Τα δε ποτάμια και οι πηγές είναι παράδεισος, είναι ιερά για τους Τούρκους. Αυτός ο θρύλος λέει ότι η ζωή ξεκίνησε με το νερό.

Οι Τούρκοι και μετά τον Ισλαμισμό διαπιστώνουν ότι στο ιερό τους Κοράνι το νερό χαρακτηρίζεται ως η ουσία των πάντων με τα εξής λόγια: «Εμείς πλάσαμε καθετί ζωντανό από το νερό». Η νέα τους θρησκεία συμβάδιζε με τα παλιά τους πιστεύω και τις παλιές τους συνήθειες. Διότι το Ισλάμ απέδιδε σημασία στο νερό και την καθαριότητα και από την άποψη λατρείας και ως απαραίτητο στοιχείο της καθημερινής ζωής. Και πέρα από αυτά υπήρχε άλλη μία άποψη. Το να προσφέρεις στον συνάνθρωπό σου νερό χωρίς να περιμένεις κάποιο αντάλλαγμα ήταν πολύ σπουδαία καλή πράξη. Στον τουρκικό πολιτισμό έτσι λοιπόν δημιουργούνται τα υδραγωγεία, τα λουτρά, οι κρήνες και τα σιντριβάνια. Μεταξύ αυτών οι κρήνες χρήζουν ιδιαίτερης σημασίας.

Οι πρώτες κρήνες που κατασκεύασαν οι Τούρκοι στην Ανατολία ήταν λειτουργικές δομές ύδατος, διόλου επιβλητικές. Όπως ακριβώς τις αρχαίες ελληνικές κρήνες που συναντάμε στη Δυτική Ανατολία. Μία από τις παλαιότερες κρήνες τουρκικής αρχιτεκτονικής βρίσκεται σε ένα συγκρότημα κτιρίων από την εποχή των Αρτουκίδων στο Μάρντιν. Οι κρήνες οι οποίες απέκτησαν σημασία από την άποψη αρχιτεκτονικής ύδατος επί Σελτζούκων, συνήθως χτίζονταν στα προαύλια αρχιτεκτονικών κτισμάτων όπως μεντρεσέδες, τζαμιά και χάνια και κατά μήκος του δρόμου. Η πιο εντυπωσιακή κρήνη της εποχής των Σελτζούκων είναι εκείνη στο Gök Medrese στο Σίβας. Οι κρήνες συνέχισαν να κατασκευάζονται με τον ίδιο τρόπο και την εποχή του σελτζουκικού κράτους στην Ανατολία. Η κρήνη του μεντρεσέ με τον διπλό μιναρέ στο Έρζουρουμ είναι η μεγαλύτερη εκείνης της εποχής που σώζεται μέχρι τις μέρες μας.

Οι Τούρκοι χτίζουν πολλές κρήνες και κτίρια κοινωφελούς χαρακτήρα επειδή γνωρίζουν πολύ καλά τη σημασία του νερού για τη ζωή και το κάνουν ως αγαθοεργία… Αυτές τις κρήνες και τα κτίρια κοινωφελούς χαρακτήρα μπορείτε να τα συναντήσετε στις άκρες κεντρικών δρόμων, στην ύπαιθρο αλλά και σε έρημους τόπους… Παραδείγματος χάρη υπάρχουν κρήνες σε πλατείες και σε γειτονιές όπου οι άνθρωποι δεν καλύπτουν μόνο την ανάγκη τους σε νερό, είναι ταυτόχρονα χώροι κοινωνικής συναναστροφής… Υπάρχουν διάφοροι τύποι κρηνών που συναντάμε στην Ανατολία, από τις «κρήνες αποχαιρετισμού» που χτίστηκαν σε περιοχές από όπου εκστράτευσαν στρατεύματα ή ξεπροβόδισαν τους ταξιδιώτες, μέχρι και «ποιμενικές κρήνες» τη θέση των οποίων ήξεραν μόνο οι βοσκοί της υπαίθρου. Δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε τις γωνιακές κρήνες, τις κρήνες τζαμιών, σιντριβανιών και τις μνημειώδεις κρήνες. Δεν ξεχνούσαν και τα γατιά, τα σκυλιά και ειδικά τα πουλιά, κατασκεύαζαν «γούρνες» για αυτά.

Κατά την οθωμανική εποχή οι κρήνες στην Ανατολία ήταν γενικά απλές και σεμνές, ενώ αυτές στην Ιστάνμπουλ ήταν φανταχτερές και επιβλητικές διότι ήταν πρωτεύουσα, η δύναμη και η μεγαλοπρέπεια του κράτους αντικατοπτριζόταν σε όλα τα κτίρια και κατά συνέπεια και στις κρήνες. Αυτά τα μικρά κτίσματα που σχετίζονται με το νερό μετατρέπονταν σε συμβολικά έργα τέχνης που προσδιορίζουν τον χώρο. Η μαρμαροτεχνία και η λιθοτεχνία αιώνων εκφράζονται με αισθητικό τρόπο στις κρήνες.

Μετά την κατάκτηση της Ιστάνμπουλ ο πληθυσμός της πόλης αρχίζει να αυξάνεται μέρα με τη μέρα. Ξεκινά η κατασκευή κρηνών-δεξαμενών οι οποίες καλύφθηκαν με τρούλο ή θόλο. Πρόσθεσαν επίσης «υπόστεγα» για να προστατεύουν τους ανθρώπους από την βροχή. Με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν να αποκτούν μεγαλύτερο όγκο οι κρήνες που στολίζουν τα σοκάκια και τις πλατείες της Ιστάνμπουλ. Με τα πλατιά και επιβλητικά υπόστεγα τους θυμίζουν αρχοντικά.

Αυτές οι κρήνες με τον πυκνό διάκοσμο και τα κείμενα σε μορφή επιγραφών αρχίζουν να αποκτούν μια σημαντική θέση στα οθωμανικά κτίρια που αφορούν το νερό.

Ο διάκοσμος των κρηνών αποτελείται από φυτά, γεωμετρικά σχέδια και παραδείγματα χατ δηλαδή καλλιγραφίας. Επειδή η θρησκεία απαγόρευε τις αναπαραστάσεις ανθρώπων και τα αγάλματα, οι κρήνες διακοσμούνταν με φύλλα, άνθη, πιατέλες φρούτων, κελύφη στρειδιών και γραμμές που εκτείνονται ακτινικά ή κυματοειδείς γραμμές. Το κύριο υλικό των κρηνών που φέρουν επιγραφή ήταν η πέτρα ή το μάρμαρο. Οι επιγραφές αυτές που ανέφεραν το όνομα του κατασκευαστή τους και τον εκθείαζαν αποτελούν από τα ομορφότερα δείγματα της καλλιγραφικής τέχνης χατ. Η φορά της γραφής είναι από πάνω προς τα κάτω κάνοντας αναφορά στην ρευστότητα του νερού και δημιουργώντας την αίσθηση ότι αιωρείται.

Κάποιες κρήνες της Ιστάνμπουλ πέρα από το γεγονός ότι τροφοδοτούσαν την πόλη με νερό που ήταν ζωτικής σημασίας, μετατράπηκαν σε μνημειώδεις κρήνες με το υλικό, τον διάκοσμο και τη δεξιοτεχνία στην κατασκευή τους. Το πιο εντυπωσιακό από τις λαμπρές μνημειώδεις κρήνες σε πλατείες είναι η Κρήνη του Αχμέτ Γ’ που βρίσκεται ανάμεσα στο Bab-ı Hümayun, την Αυτοκρατορική Πύλη, του Ανακτόρου Τοπκαπί και την Αγία Σοφία. Στην κρήνη αυτή που χτίστηκε με τη μορφή ενός αρχοντικού νερού, υπάρχουν ίχνη διαφορετικής αρχιτεκτονικής προσέγγισης με τα πλατιά υπόστεγα και τον διάκοσμο της. Δεν είναι ακριβώς γνωστός ο αρχιτέκτονας της Κρήνης του Αχμέτ Γ’ που είναι διακοσμημένη με σχέδια με πιατέλες με φρούτα και λουλούδια σε βάζα ασφυκτικά γεμάτα.

Με το σχέδιο, το μέγεθος και τον διάκοσμο του, είναι το πρώτο κτίριο οθωμανικής αρχιτεκτονικής στο οποίο συναντάμε ξένες επιρροές.

Η Γερμανική Κρήνη στην Πλατεία Σουλτάν Αχμέτ, ένα σύμβολο φιλίας, είναι ένα από τα ομορφότερα κτίρια της Ιστάνμπουλ που αφορούν το νερό. Η κρήνη που κατασκευάστηκε στη Γερμανία από τον Γερμανό Αυτοκράτορα και συναρμολογήθηκε στην Ιστάνμπουλ, προσελκύει την προσοχή με τη διαφορετική αρχιτεκτονική του. Το εσωτερικό του τρούλου της κρήνης είναι διακοσμημένο με επιχρυσωμένα ψηφιδωτά.

Μετά την εγκατάσταση των Τούρκων στην Ανατολία, συναντάμε μεγάλο αριθμό και διαφορετικών μορφών κρήνες. Αυτά τα μικρά κτίσματα είναι η απόδειξη της πορείας που ακολούθησε μέσα στον χρόνο η αρχιτεκτονική ύδατος. Αν κοιτάξουμε τις κρήνες που αποτελούν ένδειξη της αντίληψης των Τούρκων για την αισθητική ως απλά κατασκευές που πρόσφεραν νερό θα ήταν αδικία γιατί η κάθε μία είναι σαν έργο τέχνης ουσιαστικά. Οι κρήνες μαρτυρούν το πώς εξελίχθηκαν και άλλαξαν με την πάροδο του χρόνου οι τεχνολογίες, οι τέχνες και τα γούστα.

Οι κρήνες στην Ανατολία είναι μέρη όπου βλέπουν ο ένας τον άλλον και ερωτεύονται οι νέες κοπέλες και τα παλικάρια, όπου κουβεντιάζουν οι άνθρωποι περιμένοντας τη στάμνα να γεμίσει, από όπου περνούν οπωσδήποτε οι πωλητές. Είτε είναι σε χωριό είτε στην πόλη, δεν είναι μόνο κατασκευές για να ξεδιψούν οι περαστικοί αλλά και μέρη για συναναστροφή. Οι κρήνες γίνονται θέμα σε τραγούδια, είναι μικρές αλλά εξίσου σπουδαίες για την αποστολή τους και μοναδικές για το νόημα που επιφορτίζονται.

Σήμερα μιλήσαμε για τις κρήνες που είναι ένα σημαντικό στοιχείο του τουρκικού πολιτισμού και από θρησκευτική και από αρχιτεκτονική άποψη. Ίσως κάποια μέρα να συναντήσετε μια τέτοια κρήνη, να είσαστε κουρασμένος και διψασμένος. Να πιείτε λίγο νερό, να ξαποστάσετε. Τότε λοιπόν μην ξεχάσετε να κάνετε καλές σκέψεις για τον άνθρωπο που την έφτιαξε. Γεια σας.