Ευρωπαϊκή Προοπτική (2015-01)

Το γνωστό ρωσικό Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης που γιόρτασε πέρσι την 250η επέτειό του, ζήτησε από το Βρετανικό Μουσείο να δανείσει το άγαλμα του θεού του ποταμού Ιλισσού που είναι μια από τις ανεκτίμητες αρχαιότητες για μια ιδιαίτερη έκθεση. Ας μιλήσουμε για το άγαλμα πριν αναφερθούμε στις αντιδράσεις που προκλήθηκαν μετά από την εξέλιξη αυτή. Ο Θεός του Ποταμού Ιλισσού ήταν ένα από τα αθάνατα έργα του μεγάλου γλύπτη της αρχαιότητας Φειδία. Το μαρμάρινο γλυπτό Θεού του ποταμού Ιλισσού που βρισκόταν κάποτε στο ναό του Παρθενώνα στην Αθήνα, είναι ένα αριστούργημα το οποίο προσωποποιεί τη δύναμη και την κίνηση του ποταμού Ιλισσού.

Μαζί με το γλυπτό Θεού του ποταμού Ιλισσού, οι τοιχογραφίες και τα γλυπτά που στόλιζαν τον Παρθενώνα είναι περισσότερο γνωστά με το όνομα «Ελγίνεια Μάρμαρα» επειδή ο λόρδος Έλγιν ο οποίος διορίστηκε ως πρέσβης της Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στις αρχές του 1800, μετέφερε το μισό των γλυπτών και μαρμάρινων ανάγλυφων στη Βρετανία. Τα έργα αυτά από το 1816 μέχρι σήμερα εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο και υπάρχει μεγάλη διαφωνία μεταξύ Ελλάδας και της Βρετανίας στο θέμα «Ποιοι είναι οι πραγματικοί ιδιοκτήτες αυτών των έργων;». Η Ελλάδα θέλει την επιστροφή των Ελγίνειων μαρμάρων στη χώρα και προσέφυγε στον Εκπαιδευτικό Επιστημονικό και Πολιτιστικό Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, UNESCO επιμένοντας στο ότι τα έργα πρέπει να επιστραφούν στο πραγματικό τους μέρος. Αλλά η Βρετανία απορρίπτει σκληρά το αίτημα αυτό. Στο πλαίσιο αυτό, μέχρι το αίτημα του ρωσικού Μουσείου της Αγίας Πετρούπολης, το Βρετανικό Μουσείο απέρριψε πάντα τα αιτήματα για την έκθεση των «Ελγίνειων Μαρμάρων» κάπου άλλου ώστε να τονιστεί ότι τα έργα ανήκουν στο μουσείο αυτό…

Το Βρετανικό Μουσείο το οποίο χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως πιο γενναιόδωρο δανειστή στον κόσμο και που προσεγγίζει θετικά στις προτάσεις για να εκτεθούν σε άλλα μέρη για ένα μικρό χρονικό διάστημα τα έργα που είναι κατάλληλα για μεταφορά, έδωσε θετική απάντηση στο αίτημα του ρωσικού Μουσείου του Αγίου Πετρούπολη. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε διάφορες αντιδράσεις. Μια τέτοια πολιτιστική συνεργασία μεταξύ της Ρωσίας και της Βρετανίας η οποία υποστηρίζει σημαντικά την πολιτική για την εφαρμογή του αποκλεισμού κατά της Μόσχας λόγω της κρίσης στην Ανατολική Ουκρανία, αποτελεί ένα από τα αμφιλεγόμενα θέματα. Αλλά το βασικό θέμα αφορά το εάν η Βρετανία θα επιστρέψει τα αρχαία έργα αυτά στα εδάφη όπου δημιουργήθηκαν δηλαδή στην Ελλάδα. Η Ελλάδα χαρακτήρισε την πρωτοβουλία του Βρετανικού Μουσείου αυτή ως προσβολή στον ελληνικό λαό. Η Ελλάδα η οποία εδώ και πολύ καιρό καταβάλλει έντονες προσπάθειες για την επιστροφή των έργων που κατασκευάστηκαν στα εδάφη της όμως εκτίθενται σε άλλες χώρες, υποστηρίζει πως έχει πια το Μουσείο του Παρθενώνα που εγκαινιάστηκε το 2009 και στο οποίο μπορούν να εκτεθούν τα έργα αυτά στον τόπο όπου ανήκει και στις καλύτερες συνθήκες. Επίσης και η συμφωνία που επετεύχθη με τη Ρωσία αποδεικνύει πως δεν είναι σωστή η υπόθεση ότι τα «Ελγίνεια Μάρμαρα» είναι πολύ ευαίσθητα επομένως δεν μπορούν να μεταφερθούν κάπου άλλου. Η Βρετανίδα δικηγόρος Αμάλ Αλαμουντίν, λιβανικής καταγωγής κατά την επίσκεψη που πραγματοποίησε στην Αθήνα αφού παντρεύθηκε με τον Αμερικανό γνωστό ηθοποιό, Τζορτζ Κλούνεϊ, δήλωσε ότι η Ελλάδα έχει δίκαιο σε αυτό το θέμα και αυτό πυροδότησε τις συζητήσεις. Ορισμένοι κύκλοι χαιρέτισαν τις δηλώσεις αυτές ενώ κάποιοι άσκησαν έντονη κριτική κατά της κυρίας Κλούνεϊ η οποία είναι μέλος μιας δικηγορικής ομάδας που θα συμβουλεύσει την Ελλάδα στις προσπάθειές της για τον επαναπατρισμό των γλυπτών του Παρθενώνα που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Υπό τη σκιά όλων των συζητήσεων αυτών, το άγαλμα Θεού του Ποταμού Ιλισσού πήρε μέρος σε μια ιδιαίτερη έκθεση με θέμα «Ένα αριστούργημα από το Βρετανικό Μουσείο». Αλλά οι συζητήσεις που δείχνουν ότι άρχισε να αλλάζει η διεθνής στάση για τα έργα τα οποία μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό από τα εδάφη όπου κατασκευάστηκαν, έφερε στην επικαιρότητα και τις άλλες χώρες που έχουν την παρόμοια κατάσταση με την Ελλάδα.

Από τη δεκαετία του 1990 μέχρι σήμερα, η Τουρκία πραγματοποιεί αποτελεσματικές εργασίες για τον επαναπατρισμό των ιστορικών έργων που μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό. Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν τις ανασκαφές και έρευνες χωρίς άδεια καθώς και τα έργα που μεταφέρθηκαν με παράνομες μεθόδους όπως λαθρεμπόριο και κλοπή και τα οποία εκτίθενται σήμερα στα μουσεία σε Ευρώπη και Αμερική. Ως αποτέλεσμα των συντονισμένων προσπαθειών του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του υπουργείου Εξωτερικών, το 2014 επιστράφηκαν στη χώρα ογδόντα ένα αρχαία έργα και τα τελευταία ένδεκα χρόνια περισσότερα από τέσσερις χιλιάδες μνημεία. Μεταξύ των έργων αυτών υπάρχει και η Σφίγγα Μπογάζκιοϊ που μεταφέρθηκε παράνομα στη Γερμανία κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που ξεκίνησαν στις αρχές του 1900 και η οποία χρονολογείται πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια και ανήκει στην Αυτοκρατορία Χετταίων. Στη χώρα επιστράφηκαν επίσης τα τριάντα τέσσερα πλακάκια τσινί που κλέφθηκαν το 2002 από το Τέμενος Σιναν Πασά στην Μπούρσα και τα οποία εντοπίστηκαν στη Βρετανία, καθώς και το πάνω μισό του αγάλματος του Ηρακλή που φιλοξενούταν στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης. Ενώ το κάτω μισό του αγάλματος το οποίο αποκαλύφθηκε το 1980 στην Πέργη της Τουρκίας, από τότε βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αντάλια. Ας υπενθυμίσουμε ότι τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ παρακολούθησαν με μεγάλο ενδιαφέρον την επιστροφή της χρυσής καρφίτσας σε σχήμα φτερωτού ιππόκαμπου από τη Γερμανία στην Τουρκία το 2013 η οποία είχε κλεφτεί το 2005 από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ουσάκ και που ανήκει στον Θησαυρό του Καρούν. Αλλά συνεχίζονται ακόμα προσπάθειες για την επιστροφή πολλών έργων όπως ο Βωμός του Δία που εκτίθεται στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο, ο θησαυρός της Τροίας που βρίσκεται σε Γερμανία και Ρωσία, τα μνημεία της Λυδίας που εκτίθενται στο Μουσείο Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης, τα πλακάκια τσινί που βρίσκονταν στην είσοδο του Τουρμπέ (μαυσωλείο) του Σουλτάνου Σελίμ Β’ τα οποία εκτίθενται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι και οι επιγραφές της Λυδίας που βρίσκονται σήμερα στην Ιταλία. Πραγματοποιούνται διμερείς συνομιλίες στο πλαίσιο της Σύμβασης της UNESCO του 1970 για τον επαναπατρισμό των ιστορικών έργων τα οποία μεταφέρθηκαν παράνομα στο εξωτερικό. Η Τουρκία ενισχύει συνεργασία, υπογράφοντας διμερείς συμφωνίες με πολλές χώρες για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας πολιτιστικών αγαθών. Σε περίπτωση που δεν δώσουν καρπούς οι διμερείς συνομιλίες, οι αρχές προχωρούν στην κατάθεση αγωγής.

Στην ουσία οι χώρες πρέπει να υιοθετήσουν μια στάση με καλή βούληση και συνεργασία για να είναι αποτελεσματικές οι πρωτοβουλίες για την επιστροφή των ιστορικών έργων. Αλλά, όταν λάβουμε υπόψη το παράδειγμα του αγάλματος του Θεού του Ποταμού Ιλισσού, βλέπουμε πως όταν οι πολιτικές και διπλωματικές προσπάθειες οδηγούνται σε αδιέξοδο, οι αρχές επωφελούνται από τη δύναμη των γνωστών προσώπων να επηρεάσουν την κοινή γνώμη. Η πρωτοβουλία αυτή δεν έχει πετύχει ακόμα το στόχο αλλά υιοθετείται όλο και περισσότερο από ένα ευρύτερο κοινό η άποψη ότι τα έργα που αποτελούν μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, πρέπει να επιστραφούν και να εκτεθούν στα εδάφη όπου ανήκουν.