خاطرات سفر به اوزبیکستان

نوشته امروز را می توان "در جستجوی تمدن گمشده" عنواد داد. شاید حتی انتخاب این اسم بهتر و به جاتر خواهد بود. اما همانطور که در مکتب مطرودی و یا در ترکستان به دنبال آن بوده اند و یا آن طوری که فردریک استار در فعالیتهای خود به آن اشاره کرده، نمی تواند "روشنفکری از دست رفته" باشد. چرا که روشنفکری مفهومی است که غرب را از سنت های خود دور کرده و هیچ عقلانیتی به غیر از هدایت عقل را نمی پذیرد و در واقع نقشه راهی است که غرب را به امروز رسانده است. دو جنگ جهانی خونین نیز محصول همین روشنفکری هستند. درحالی که ما در جستجوی تمدن گمشده ای هستیم که به دنبال استثمار انسان ها نیست و بر محور عدالت متمرکز شده است.

خاطرات سفر به اوزبیکستان را بیاد میاورم. هفته گذشته در سایه برگزاری سمپوزیومی که با حمایت آژانس همکاری ترک موسوم به تیکا، بنیاد اندیشه و تحقیقات دانشگاه انقره موسوم به آدام، دانشگاه صباح الدین زاعم و دانشگاه ملی ازبکستان برگزار شد، به اوزبیکستان سفر نمودیم.

انسان وقتی به سرزمینی سفر می کند که هزاران سال پیش، اجدادش در آنجا زندگی می کردند، احساس می کند که از طرف پدربزرگ و مادربزرگ هایش دعوت نامه دریافت کرده است. همراه با ناراحتی ناشی از هزاران سال جدایی که با اشتیاق و کنجکاوی توام شده است.

پیش از رفتن باید اندکی در مورد این منطقه مطالعه می کردم. اما مطالعات علمی، خاطرات و یادداشتهای سفر به آسیای مرکزی به ویژه اوزبیکستان در زبان ترکی آن قدر محدود است، که گویی شما نه در رابطه با سرزمین اجدادی بلکه در رابطه با مکسیکو می خواهید مطالعه مقدماتی انجام دهید. بیشتر منابع موجود را نیز نمی توانید در کتاب فروشی های انقره بیابید. در حالی که در زبان انگلیسی مطالعات بسیاری در رابطه با آسیای میانه انجام گرفته و چاپ  شده است که " اطلس تاریخی آسیای میانه" نوشته یوری برگل یکی از این آثار میباشد.

تركستان

در اوزبیکستان و ترکیه کسانی که از اطلاعات تاریخی برخوردار هستند، بطور مرتب تاکید می کنند که به جغرافیای گسترده ای که امروزه از آن با نام جمهوریهای ترک یاد می شود، در قدیم ترکستان گفته می شد که پس از اشغال آنها از سوی اتحاد جماهیر شوروی سابق، با هدف تجزیه و بر هم زدن اتحاد بین آنها نام های مختلفی را به خود گرفتند. بعدها در نتیجه اعمال سیاست های مختلف اصطلاح ترکستان در این جغرافیا بدست فراموشی سپرده شد. به عنوان ترک های ترکیه ما از وجود جهان ترک توسط تورگوت اوزال و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آگاه شدیم. خاطره ای که یکی از دوستان در جریان این سفر تعریف می کند، نشانگر وخامت اوضاع است. او می گوید: قبل از ریاست جمهوری تورگوت اوزال من در یک فیلمی که توسط جاپانی ها و در رابطه با منطقه راه ابریشم آماده شده بود، وقتی برای اولین بار دیدم که قرغیزها، قزاق ها و اوزبیک ها وضو گرفته و نماز می خوانند، خیلی تعجب کرده بودم. من تحت تاثیر دروس تاریخی که در مکتب تدریس شده بود، فکر می کردم که این جوامع در برهه ای از تاریخ زندگی کرده و سپس در طول زمان به تاریخ پیوسته اند. در حالیکه هنوز هم هستند و زندگی می نمایند.

بدون شک آگاهی در مورد گذشته و آنچه که اتفاق افتاده، بسیار مهم است. کلمه ترکستان با در برگرفتن ترکستان شرقی به معنی جغرافیایی است که این جوامع در زمان های گذشته در آن زندگی می کردند. این وضعیت تنها در اتحاد جماهیر شوروی اتقاق نیافتاده است، در دوره گذر به روند کشورهای ملی، ما می توانیم این تجزیه ها را در بسیاری از ملل جهان مشاهده کنیم. بعنوان مثال در خاکهایی که زمانی جغرافیای امپراتوری عثمانی بود، امروزه نزدیک به 52 دولت وجود دارد. پس از گذشت آن همه سال، امروز به جای افسوس خوردن باید بیاندیشیم که چطور می توانیم روابط چندجانبه خود را بهبود و تقویت ببخشیم. آنچه که امروز باید انجام گیرد این است که همانند Common Wealth انگلستان و یا مانند آنچه که فرانسه به دنبال انجام آن با کشورهای فرانسوی زبان است، اشتراکات تاریخی را وسیله توسعه همکاری های چندجانبه قرار دهیم.

معماری

هنگامی که صبح زود به تاشکینت می رسیم، نم نم باران در یک روز زیبای بهاری از ما استقبال می کند. احساس می کنم که اجدادمان با حسرت دوری هزاران ساله و با اشک چشم از ما استقبال می کنند. اولین چیزی که در طول راه از فرودگاه به هتل و نیز در طول این سفر در تاشکینت، سمرقند و بخارا توجه ما را به خود جلب می کند، سرسبزی اوزبیکستان است. جاده های وسیع، درختان بلند، پارک های قدیمی و بافت تاریخی کاملا حفاظت شده در همه جای این شهرها به چشم می خورد. اگر بگویم، در طول این سفر ساختمانی که طول آن بلندتر از طول درختان باشد، ندیدم، اغراق نکرده ام. مناطق تاریخی تاشکینت، سمرقند، و بخارا همانند موزیم های فضای باز هستند. هیچ ساخت و ساز غیر اصولی آزار دهنده و ناراحت کننده در این مناطق به چشم نمی خورد. وقتی به این مکان ها سفر می کنی، تازه آن وقت است که می فهمی در ترکیه چه چیزهایی را از دست داده ای. هر چند گاهی ساختمان های بی روح بجای مانده از دوران اتحاد جماهیر شوروی سابق به چشم می خورد، اما این تصویری که چهره سنتی کشور را بر هم می زند، با ساختمان های جدید در حال تغییر است. این ساختمان های جدید با بافت تاریخی شهر کاملا سازگار هستند تا جایی که در نگاه اول مشخص نیست که جدیدا ساخته شده اند یا اینکه تاریخی میباشند.

علم و مدنیت   

در اوزبیکستان یکی از مکان هایی که بیشترین تاثیر را بر انسان می گذارند، مدارس هستند. دیدن این مکان ها که نشاندهنده اهمیتی است که مردمان این منطقه در قرن 15 بر آموزش، علم، فرهنگ و تمدن داده اند، باعث می شود تا انسان هایی مثل ما دانشگاهیان که فکر می کنیم پیشرفت های علمی تنها مختص غرب هستند، از اندیشه های حقیرانه خود شرمگین شویم. هنگامی که مدرسه  کوکلداش در تاشکینت را می بینیم که متعلق به قرن شانزدهم است، پروفسور دکتر محمد امین گوکتاش می گوید: در غرب، چنین ساختمان آموزشی با شکوه، مجهز و جامع متعلق به قرن 16 وجود ندارد.

وقتی میدان شگفت انگیز ریگستان در سمرقند را می بینیم، می خواهیم روزهای زیادی آنجا مانده و این تصویر بصری را روزهای متمادی تماشا کنیم. این میدان در سال 2001 در لیست میراث فرهنگی جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این میدان مشتمل بر مجتمع های فرهنگی نظیر مدرسه اولوغ بیک، شیردار و طلا کاری است. مدرسه اولوغ بیگ در سال 1420 توسط  چهارمین پادشاه تیموریان اولوغ بیگ که در عین حال منجم بود، ساخته شد. این مدرسه که خود اولوغ بیگ نیز در آن به تدریس علوم ریاضی و ستاره شناسی پرداخته است، یکی از مهم ترین مراکز علمی زمان خود محسوب می شد. وسعت و معماری هر یک از این مدرسه ها نشانگر اهمیتی است که در آن سال ها به آموزش و علم داده می شد.

از بین صدها مدرسه موجود در اوزبیکستان، امروزه تنها مدرسه کوکل داش در تاشکند و مدرسه میر عرب در بخارا به فعالیت های آموزشی خود ادامه می دهند. این مساله باعث ناراحتی انسان می شود، اما وقتی می فهمیم که هم اکنون هیچ یک از مدارس قدیمی ترکیه فعال نیستند، دلمان ببیشتر به درد می آید. این در حالی است که دانشگاههای قدیمی همانند آکسفورد و هاروارد هنوز هم به فعالیت های آموزشی در ساختمان های تاریخی خود ادامه می دهند.

به منظور از دست ندادن تداوم، سنت، تاریخ و شعور تمدن ریشه دار، باید همانند آنچه که در غرب اتفاق افتاده است، در ترکیه و نیز در اوزبیکستان ساختمان های مدارس به دانشگاههای امروزی اختصاص داده شوند و حداقل در بخشی از آنها آموزش و تحصیل علم مجدا آغاز گردد.