آیا استفاده از تکنالوژی تولید غرب در جهان اسلام جایز است؟

آیا تکنالوژی هوش مصنوعی که در تلاش طراحی و آفرینش مجدد انسان است را میتوان از فرهنگی که در آن بوجود آمده، مستقل تصور کرد؟

درتورکیه وجهان اسلام بیش ازدو قرن است که برسر مفاهیمی همچون تمدن، فرهنگ، تکنالوژی و چگونگی برخورد با این مفاهیم بحثها صورت میگیرد. به نظر میرسد بحث درباره تکنالوژی در دوره های اخیر شعله ور شده است. استدلال میشود که تکنالوژی به تنهایی وارد یک کشور نمیشود، بلکه همراه با آن فرهنگ استفاده ازاین تکنالوژی وبسیاری ازموارد نامطلوب دیگر نیزواردکشورهامیشود. بنابراین باید از آن اجتناب کرد . 

پروفسور دکتور قدرت بلبل رئیس دانشکده علوم سیاسی وعضوهیات علمی رشته علوم سیاسی دانشگاه ییلدیریم بایزید انقره در این باره چنین می گوید: 

ازغرب چه چیزهای آن را باید گرفت؟

اولتر از همه، اجازه دهید بگوییم که این بحث، بحث جدیدی نبوده و صرفا وابسطه به تکنالوژی نیست. اساساً این بحث، ادامه بحث های مربوط به بایدها و نبایدهایی است که ازغرب میتواند گرفته شود. این موضوع درآخرین دوره امپراتوری عثمانی با مفاهیمی همچون پیشرفت مادی و اخلاقی، فرهنگ - تمدن، تمدن واقعی - تمدن صنعتی و توسط نویسندگان ونظریه پردازان مشهوری چون سعید حلیم پاشا، ضیا گوک آلپ و جلال نوری مورد بحث و بررسی گسترده قرار گرفته است.

در شعری ازمحمد عاکف ایرسوی نیز این مباحثه تجلی یافته است: " بدون ضیاع وقت دانش وهنرغرب را بگیرید وبیاموزید ونیزدرکارهای خودازآن استفاده کنید سرعت عمل داشته باشید. زیرا دیگر بدون این ها ادامه زندگی ممکن نیست.، برای اینکه هنر و علم زندگی ملیتی ندارند..."

برخی متفکران تورک به ویژه متفکران اسلامگرا در دوره سلطنت مشروطه بر این عقیده بودند که میتوان از غرب کسب علم کرد، اما اخلاق و فرهنگ منحصر به خود غرب را نباید گرفت. بعدها عاکف وهمفکران وی با این ادعا که نتوانستند غرب رابه درستی بفهمند مورد انتقاد قرارگرفتند. من براین عقیده هستم که درحق عاکف ظلم شده است. زیرا فکر میکنم که عاکف انتقادهای زیر را پیش بینی نکرده بود.

     رابطه بین تکنالوژی و فرهنگ

تکنالوژی بدون شک منعکس کننده فرهنگ عمومی جامعه ای است که در آن تولید میشود. آیا تکنالوژی هوش مصنوعی را که نتیجه تلاش طراحی آفرینش مجدد انسان است رامیتوان ازفرهنگی که درآن بوجود آمده، مستقل تصورکرد؟ من فرهنگ غرب را توصیه نمیکنم. زیرا اینگونه تکنالوژی ها اکنون درجوامع غیرغربی مانند چین نیزتولید میشود. به همین ترتیب، آیا میتوان تکنالوژی بمب اتمی که نه تنها اردوی دشمن، بلکه صدها هزارتن ازمردم غیرنظامی منطقه، گیاهان وجانوران را نابود میکند و به دلیل تخریب های ناشی از آن سال های سال هیچ چیزی در آن زمین ها نمیروید را، مستقل ازذهنیتی تصورکردکه آن را درجاپان انداخته بود؟ دیدگاه سلطان سلیمان قانونی در برابر این دیدگاه ونگرش را میتوان نمونه یی ازرابطه متفاوت تکنالوژی وفرهنگ تعریف کرد. سلطان سلیمان قانونی از وجود مورچه ها دردرختان باغ قصرکه موجب خشکیدن آنها میشوند، ناراحت است. اما با این اندیشه که مورچه ها نیزجان دارند، با سرودن شعرزیرازشیخ الاسلام ابوسعود افندی سوال می کند.

   "Meyve ağaçlarını sarınca karınca      Zarar var mı karıncayı kırınca"     

یعنی:

"وقتیکه  مورچه ها به درختان ضرر میرسانند   ،     آ یا قتل این مورچه ها  جایزخواهد بود؟ "

شیخ الاسلام ابوسعود افندی نیز با بیت زیربه سلطان سلیمان پاسخ میدهد که این بیت نیزخود بیانگر رابطه ای متفاوت ازتکنالوژی وفرهنگ است:

   "Yarın Hakkın divanına varınca     Süleyman’dan hakkın alır karınca"

یعنی:

"درفردای قیامت  در محضر حق        ،        مورچه، حقش را از سلیمان می گیرد "

تکنالوژی تولید شده ازسوی این اندیشه ها ومقصدی که این تکنالوژی بشریت را به سوی آن رهنمون میشود، بدون شک متفاوت خواهد بود. ازخود بیگانه شدن درنتیجه تکنالوژیهای ورودی ازغرب نیز موضوعی است که باید مورد تأکید قرار گیرد.

        کدام نوع تکنالوژی؟

درحالی که بدون شک همه تکنالوژیها ریشه درفرهنگی دارند که توسط آن تولید شده اند، اما بد و زشت دانستن کلیه تولیدات همه فرهنگ ها نیزکلی گویی وتعمیم دهی است. هرفرهنگی در جریان زندگی عادی، برای رفع نیازهای خود تکنولوژی موردنیازش را نیزتولید میکند. اینکه کدام فرهنگ نیازمندکدام تکنالوژی است، موضوعی قابل بحث است، اما همپوشانی نیازهای بشردرفرهنگهای مختلف نیزیک واقعیت است. بنابراین در زندیگ روزمره، مردم فرهنگهای مختلف از تکنالوژی های مشابه استفاده میکنند. به همین دلیل نمیتوان تکنالوژی های تولید شده در فرهنگهای مختلف را با نگرشی کلی وطرد گرایانه ردکرد. بنابراین بسیار به جا خواهد بود که درچارچوب تمدن و قوانین فرهنگی خود، درای برخوردی انتخاب گربوده باشیم. "علم را بجویید، حتی اگر درچین باشد"،"حكمت مال گمشده مؤمن است"، "به اسلحه دشمن مسلح شوید"، "مسلمان قوی ازمسلمان ضعیف بهتراست" همه این احادیث نبوی صلی الله علیه وسلم نشان میدهند كه بایددرکسب تکنالوژیهای جدید، هم علاقمند وهم انتخاب گر باشیم. این احادیث به ما توصیه میکنند که درزمینه تکنالوژی یک جستجوگر فعال باشیم. مسلح شدن به سلاح دشمن به طور قطع به این معنی نیست که به یک کشوردیگربمب اتمی پرتاب کنیم. کسانی که فکر میکنند میتوان تکنالوژی را خریداری کرد نیز به طور قطع این امر را توصیه نمیکنند. 

       بهترین راه چیست؟

کسانی که نسبت به تکنالوژی تردید داشته و آن را رد میکنند، جزمخالفت پیشنهاد مشخصی ارائه نمیکنند. این افراد به طور کلی، تکنالوژی غربی را به عنوان پیامد ذهنیت غرب ارزیابی کرده و آن را همراه با اعتقاد، فلسفه وعلم غربی به عنوان یک کل می پذیرند. این دیدگاه انتقادی مطمئناً هوشیاری خاصی ایجاد میکند، اما برخلاف شوه یی که میگوید "علم را بجویید، حتی اگردرچین باشد"، برخوردی بسیار تنگ نظرانه است. این قبول یا رد کلی میتواند طرفداران این نظریه را به سوی افراطی گری سوق دهد. عدم تولید تکنالوژی ودرعین حال نفی تکنالوژیهای موجود بطور کل میتواند یک جامعه را به سوی درون گرایی و تعصب افراطی سوق دهد.ازطرف دیگر، پیشنهاد میشود کمتر ازتکنالوژی استفاده شود یا همانند یک مسلمان زندگی کرده و تکنالوژی مورد نیاز مسلمانی تولید شود. مسلماً این پیشنهادات با ارزش است.  درعصری که عصرمصرف نام گرفته، مصرف هرچه کمتر با ارزشتر است نسبت به جنون مصرف. بدون شک مسلمانان باید همانند یک مسلمان زندگی کنند و تکنالوژیهای مورد نیاز زندگی را خود تولید نمایند. البته این پیشنهادات زمانی معنی دارخواهد بود که سالها را ازدست ندهیم و در راستای تحولات معاصرگام برداریم. اما هرگونه تلاشی که همراه با قطع ارتباط با جهان خارج انجام گیرد، منجر به ایجاد جریانهای رادیکالی خواهد شد که متاسفانه درجهان اسلام نیز نمونه های زیادی دارد و ترور را به عنوان روشی مشروع می بینند. علاوه بر این، جهان اسلام به دلیل استفاده بالا از تکنالوژی، وضعیت فعلی را تجربه نمیکند. استفاده ازتکنالوژی کمترنیزدرطول تاریخ به کرات تجربه شده است. بطورمثال دردوره عثمانی، توافق نامه تجاری بندربالتا در سال 1838 ورود کالاهای خارجی به کشور را محدود وممنوع کرده بود. مبارزه منفی گاندی درهند نیزازشهرت جهانی برخورداراست، زندگی آمیش ها درایالات متحده مبنی بر رد کامل تکنالوژی نیزمشهوراست. علیرغم همه این ها اگر امروز در مورد سلطه غربی ها و پتانسیل های جدید تکنالوژی غربی صحبت میکنیم، به این معنی است که پیشنهاد قطع رابطه با جهان و دوری از تحولات معاصر گزینه مناسبی نیست. این روشها ممکن است شکل تولید سرمایه داری را تضعیف کند. اما نمی تواند هژمونی سرمایه داری را که امروز متعلق به غرب است، اما فردا میتواند تغییر کند، از بین ببرد. 

         ترس از تکنالوژی و مبارزه با آن

تردید داشتن در مورد تکنالوژی و نحوه استفاده از آن را میتوان درک کرد، اما دشمنی با تکنالوژی، واکنش نشان دادن دربرابرآن وپیشنهادهایی مبنی برعدم استفاده از آن، میتواند نشان ازاحساس ناامنی و عدم اعتماد به خود باشد. ترس ازتکنالوژی یا مخالفت با آن به طور ضمنی میتواند مبتنی براین فرض باشد که امکان تولید تکنالوژی بشردوستانه وجود ندارد ونشان ازشیوه یی تسلیم دارد.به طور خلاصه می توان گفت که تهدیدها، خطرات، نتایج منفی و این انتقاد که تکنالوژی موجب انقراض نسل بشرخواهد شد، تنها منحصر به ما نیست. چیزی که میتواند منحصر به ما باشد، موضعی است که میتوانیم در برابر این تکنالوژی اتخاذ کنیم. اتخاذ موضع طرد دربرابرهمه انواع تکنالوژی بدون اعمال تمایزبین آنها، میتواند ازنظرفکری جذاب باشد و احساس روشنفکر بودن به وجود آورد. اما مخالفت با آنچه ممکن است و ارائه تصویرهای خیالی به عنوان یک راه حل تنها راه حل های ممکن را از بین می برد و این نگرش سبب می شود تا آن چیزی که با آن اعلام مخالفت شده، بیشتر مورد توجه و استقبال قرار گیرد.