صداى دوست 5

صداى دوست
5

روابط فرهنگی و اجتماعی میان افغانستان و ترکیه پیشینه چند صد ساله دارد. در قرون هشتم و نهم میلادی افغانستان کنونی یکی از مراکز مهم علم و فرهنگ دوره غزنویان و سلجوقیان بود. در زمان زمامداری خانواده های ترکتبار در افغانستان داد و گرفت فرهنگی و اجتماعی میان اقوام محلی آغاز گردید. دین مقدس اسلام مهمترین فکتور همبستگی اقوام منطقه آسیای میانه بود. علماء، شعرا و دانشمندان بزرگ زمان در تعاطی فرهنگی رول بسزای داشتند. بعد ها سلطان بهاوالدین ولد و پسرش اولین سفیران فرهنگی بلاد بلخ بودند که به دیار روم سفر نموده و از آنجا پیام عشق را به تمام جهان پخش نمودند. جلال الدین محمد بلخی بزرگترین دانشمند و فیلسوف دوره سلجوقیان در حقیقت سفیر مانده گار افغانستان در ترکیه به شمار میرود. میراث فرهنگی و علمی محمد بلخی برای تمام جهانیان مایه افتخار و سربلندی است.
با وجود مشترکات وسیع فرهنگی و مردمی میان دو کشور، تاریخ روابط سیاسی افغانستان و ترکیه پیشینه صد سال بیش ندارد. علت اصلی آنرا در اتموسفیر سیاسی وقت میتوان دریافت. در قرن 19 میلادی سیاست امپریالیستی بریتانیا و غرب در منقطه باعث تغیرات اساسی را در امور داخلی و خارجی کشورها گردید. استعمار ملتهای شرق و جستجوی مواد خام صنعتی و بازار مصرفی برای تولیدات کشورهای امپریالیست باعث کشمکشهای سیاسی در منقطه گردید. نهضت های استقلال طلبان از یک سو و تشنج سیاسی میان کشورهای قدرتمند غربی از سوی دیگر باعث بروز جنگ خانمان سوز جهانی اول شد. این جنگ جهان شمول در حقیقت تاثیر بسزای بالای روابط بین الدول داشت. در اوایل قرن بیستم میلادی روابط مدرن دیپلوماتیک جای داد وگرفت عنعنوی میان کشورها را گرفت. تاسیس جمهوریت نوین ترکیه و استرداد استقلال افغانستان در اوایل قرن بیستم تصادفی نیست. زیرا دولت افغانستان برای اولین بار منحیث یک کشور مستقل و پابند معاهدات و مسولیتهای بین المللی ظهور کرد. نظام جمهوری ترکیه نیز زاده شکست جبران ناپذیر امپراتوری عثمانی در جریان جنگ جهانی اول بود.
چنانچه در برنامه هفته گذشته یاد آور شدیم در سلسله برنامه های صدای دوست، تاریخ روابط سیاسی میان جمهوری نوین ترکیه و افغانستان مستقل را روی دست خواهیم گرفت. در این چارچوب موضوع برنامه امروزی مان زمینه سازی تحکیم روابط سیاسی میان دو کشور در اواخر قرن 19 و در جریان جنگ جهانی اول است. در برنامه های آینده بر موضوع تحکیم روابط دیپلوماتیک و به رسمیت شناختن متقابل دو کشور دوست بحث صورت خواهد گرفت.
روشنفکران آواخر قرن 19 هر دو کشور در حقیقت تهداب روابط دوستی میان افغانستان و ترکیه را گذاشتند. اولین ملاقات روشنفکران دو کشور در قاهره صورت گرفت. سید جمال الدین افغانی منحیث یک مبارز و روشنفکر افغان در مصر باعث شد تا روشنفکران ترک و مصری را نیز دور خود جمع نموده در مقابل سیاست امپریالستی غرب در منطقه مبارزه نوین آغاز گردد. بیداری ملتهای مسلمان نیازمند اصلاحات درونی در سیستم دولتی کشورهای اسلامی بود.
محمود طرزی که تحصیلات عالی خود را در ترکیه به اتمام رسانیده در کابل سراج الخبار الافغانیه را تاسیس نموده بود روابط نزدیک با روشفکران ترک در استانبول و قاهره داشت. یک تعداد مهندسین، داکتران، معلمان و ارکان نظامی ترک که توسط سلطان عبدالحمید بادشاه وقت امپراتوری عثمانی از استانبول به قاهره تبعید گردیده بودند با محمود طرزی در قاهره آشنا شدند. این روشنفکران به اساس درخواست طرزی و دعوت حبیب الله خان به کابل آمده در مدرن سازی نهادهای تعلیمی، صحی و نظامی افغانستان سهم فعال گرفتند. تپ و تلاش صادقانه شش تن از کارشناسان ترکیه عثمانی در راستای ایجاد زیربنای مدرن افغانستان باعث شد که دوستی و حسن نیت افغانها را در مقابل ترکیه عثمانی فراهم سازد. این روشنفکران در حقیقت اولین سفرای غیر رسمی دولت عثمانی در افغانستان به شمار میروند. فعالیتهای آنها باعث شناسایی ترکیه عثمانی حتی در روستاهای دور دست در افغانستان گردید. دوستی قلبی و حسن نیت افغانها در جریان جنگ جهانی اول باعث همدلی با امپراتوری عثمانی نیز شد. بعد ها افغانها به اعلام جهاد سراسری خلیفه عثمانی عبدالحمید در مقابل قوته های متفق لبیک گفته با وجود بیطرفی رسمی افغانستان در جنگ بالای قرارگاهای انگلیس در کشور حملات انجام دادند.
افغانستان در نیمه دوم قرن 19 دو جنگ سراسری را انگلیسها انجام داده بود. با وجود آنکه افغانها در میدان محاربه نیروهای انگلیس را شکست دادند، دستاورد های میدان جنگ را در صحنه سیاست و دیپلوماسی دوباره از دست میدادند. با آن هم افسانه دلیری و شهامت افغانها در مقابل استعمار انگلیس روی زبان ملتهای مسلمان آزادیخواه جاری بود. محمد عاکف ایرسوی شاعر نامدار استقلال ترکیه طی یک شعر مشهور خود از دلیری افغانها یاد میکند. وی در سال 1912 در شعر تحت نام کرسی سلیمانیه حساسیت استقلال طلبی افغانها را بیان داشته قصه جوانمرد افغانی را به تصویر میکشد که چگونه در مقابل انگلیسها مبارزه نمود. این گونه نشرات قبل از آغاز جنگ جهانی اول بر روحیه ملتهای مسلمان و آزادیخواه تاثیر مستقیم داشت.
در سال 1914 حکومت حزب اتحاد و ترقی دولت عثمانی به اساس فشارهای پیهم جرمنی ورود خود را به جنگ جهانی اول رسماً اعلان نمود. شیخ الاسلام دولت عثمانی طی یک فرمان شاهی تمام ملتهای مسلمان جهان را به جهاد مقدس علیه قوت های متفق از جمله انگلستان فرا خواند. قبل از آغاز جنگ دولت افغانستان طی مذاکرات دوجانبه با انگلستان بیطرفی خود را رسماً اعلان نموده بود. زمانیکه فرمان خلیفه عثمانی به دربار حبیب الله خان رسید افغانستان موقف رسمی خود را درجنگ مشخص نموده به قوتهای متفق ابراز داشته بود. با وجود آن هم بزرگان قبایل و روشنفکران افغان طی جنگ جهانی اول در کنار ترکیه عثمانی قرار گرفته باعث خشم انگلیسها شدند.