деңиз сүйи немә үчүн тузлуқ? чүнки...

«чүнки...» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә, дунйамизниң үчтин икки қисмини тәшкил қилидиған су вә бу су массисиниң %97.5 ини өз ичигә алған деңиз - окйан сүйиниң немә үчүн тузлуқ болидиғанлиқи һәққидә тохтилимиз. 

**** ****** ***** ****

пиланетамизниң ташқи аләмдин тартилған рәсимигә қарайдиған болсақ, көк рәңлик шарни көримиз. бу көк рәң йәр йүзиниң көп қисмини қаплиған деңиз-окйанлардин кәлгән. дунйа екологийәси вә җанлиқ һайати үчүн кәм болса болмайдиған суниң пәқәт %2.5 ила инсанлар вә һайванларниң ичишигә мас келидиған татлиқ су болуп, қалған зор түркүми районларға көрә охшимайдиған нисбәттә тузлуқ су һесаблиниду.

деңиз сүйиниң тузлуқ болушидики асаслиқ сәвәб дунйаниң қалған үчтин бирини тәшкил қилидиған қуруқлуқтур. нәччә милйонлиған йил мабәйнидә йәр тәврәшләр, йерилишлар вә волқан партлашлири сәвәбидин парчиланған қийалиқлар ичидики менераллар ақарсу арқилиқ деңиз-окйанларға ақиду. бу менераллар ичидә әң көп учрайдиғанлири натрий вә хлор болуп, оттура мәктәптә оқуғиниңлардәк натрий билән хлорниң бирикишидин тузһасил болиду.

****** ***** ****** ******

ақарсуларниң муһим алаһидиликлириниң бири шуки, ақар су өткәнла йәрдә тупрақни йумшитип, еригән парчиларни өзи билән бирликтә деңизға төкиду. еригән қар-музларниң сүйи билән техиму күчлүк ақидиған ақар суларниң топрақни йумшитиш вә еритиш үнүми ашиду. бу техиму көп менерал маддиларниң деңизға арилишишини кәлтүрүп чиқириду. буниңдин башқа йәнә, деңиз астидики йанар тағ һәрикәтлири вә магмилардин чиққан менералларниңму суға арилишиши деңиз сүйиниң тузлуқ болуш нисбитини ашуриду.  

милйонлиған йиллардин буйан, бәзи районларда парға айлинип кәткән сулар арқида туз чөллири йаки көллирини қалдуруп кәлди. вақитниң өтүшигә әгишип, қуруқлуқтики бу тузлар йәр асти еқими қатарлиқ һәр хил йоллар билән йәнә деңиз-окйанларға йетип бариду. суниң тузлуқ болуш нисбити деңиз-окйанларниң җуғрапийәлик орниға вә райондики ақарсуларниң миқдариға шундақла парға айлиниш нисбити вә окйанларға еқиш миқдариға асасән охшаш болмайду. мәсилән, екватор районлирида йуқири температура вә парға айлиниш нисбитиниң йуқири болуши сәвәбидин суниң тузлуқ болуш нисбитиму йуқири болиду. қутуп районлирида болса, музлуқларниң ериши вә һөл-йеғин миқдариниң көп болуши сәвәбидин тузлуқ болуш нисбити төвән болиду.