تورک دونیاسینا حصر ائدیلمیش عؤمورلر

"تورک دونیاسینا حصر ائدیلمیش عؤمورلر" پروگرامینین ایلک بؤلومونو حاضرلادیق. بو بؤلومده تورک دونیاسینین خزینه‌سی اولان و تورک دونیاسی آراشدیرمالارینین اساس منبعلریندن بیری اولان ”دیوان لغات التورک“ و یا ”تورک لهجه‌لری لغتی“ و اونون مؤلیفی کاشغارلی محمودون حیاتیندان بحث ائده‌جییک.

***

1914-جو ایلده علی امیری افندی صحافلار بازارینداکی کیتاب ماغازاسینین یانیندا دایاندی. تصادفاً الینه آلدیغی کیتابی اوخویاندا هوشونو ایتیریر. چونکی اونون الینده‌کی کیتاب تورک دیلینین بنزرسیز و ان دیرلی اثری اولان ”دیوان لغات التورک“ ایدی. همان گوندن بو اثر تورک عالیملرینین، داها سونرا دونیانین دقتینی چکدی. کشف اولونمامیشدان اول بیر نئچه منبعده آدی چکیلن و معلوم اولان بو لغتین مؤلفی محموددور. تحقیقاتلارین گلیشمه‌سی‌ ایله بو دیوان دونیانین عوضسیز منبعلری سیراسیندا اؤز یئرینی توتموش و اونون مؤلفی کاشغارلی محمود بؤیوک عالیم اولدوغونو ثبوت ائتمیشدیر. اون‌بیرینجی عصرده یازیلمیش بو اثر لغتدن داها چوخ تورکجه‌دن عربجه‌یه آنسکلوپئدیک لغتدیر.

کاشغارلینین 1072-1077-جی ایل‌لر آراسیندا بغداددا یازدیغی اثر عباسی خلیفه‌سی محمد المقتدي بأمر الله'ا هدیه ائدیلمیشدیر. اثرینده قید ائتدیگی معلوماتلاردان باشقا مؤلفین حیاتی حاقیندا اطرافلی معلومات یوخدور. اثرینه گؤره آتاسی حسین، باباسی ایسه محمد بوغرا خاندیر. آتاسی بارسقان شهریندن او دؤورون موهوم مدنیت مرکزی اولان کاشغارا کؤچور. سویلو بیر نسلیندن اولوب، بی نسلیندن اولان دؤورون یوکسک طبقه‌لی عائله‌لرینین اوشاقلارینین تحصیل آلدیغی سجعیه و حمیدیه مدرسه‌لرینده تحصیل آلیب. عرب و فارس دیللرینی تکمیل‌لشدیردی. مشهور تورکولوق احمد بیجان ارجیلاسونون یازدیغینا گؤره، کاشغارلی محمودون آتاسی چاغری تیگین 1056-1057-جی ایل‌لردن اول بارسقان امیری اولوب؛ باباسی محمد بوغرا خان 1056-1057-جی ایل‌لرده کاشغاردا دوغو قاراخانلی حکمداری اولموشدور. 1057-جی ایلده تاختینی حسین چاغرییا بوراخدی. آتاسی او دؤورون تاخت-تاج دؤیوشو زامانی اؤلدورولدو. تدقیقاتچی و دیلچی اوملژان پریتساکین یازدیغینا گؤره، 1057-1058-جی ایللرده سارای قیرغینیندان قاچان کاشغارلی محمود اون‌ ایله یاخین تورک اؤلکه‌لرینده دولاشدیقدان سونرا بغدادا گئتمیشدیر. باشقا بیر فیکره گؤره، 1057-جی ایلده 49 یاشیندا کاشغاری ترک ائتمیه مجبور اولان محمود اورادان باتی قاراخانلیلار اؤلکه‌سینه، ایندیکی اورتا آسیایا گئتدی. 1057-1072-جی ایللر آراسیندا ”تورک لهجه‌لری لغتی“ اوچون ماتئریاللار توپلامیشدیر. 1072-جی ایلده او دؤورون مدنیت مرکزی اولان بغدادا گلیر و بورادا فعالیتینی تاماملاییر. 1080-جی ایلده کاشغارا قاییدیب و دوغولدوغو یئر اوپالدا قوردوغو محمودیه مدرسه‌سینده درس دئدیکدن سونرا 1090-جی ایلده وفات ائدیب.

بو شاه‌ اثری ورقلدیکده ایلک گیریشده الله‌ی و حضرت محمد پیغمبره  حمد جمله‌لری وار. سونرا تورکلویو تعریفلییر. داها سونرا یازی اوسلوبو، تورکلرین استفاده‌ ائتدیکلری 18 حرفلی الیفبا، تورک بوی و طایفه‌لارینین آوراسیادا یاییلمالاری، دیللرینین تصنیفاتی کیمی موهوم معلوماتلاری احتیوا ائدیر. دیوانین اهمیتلی حیصه‌سی لغت سیراسینا گؤره جمعی سککیز کیتابدان عبارتدیر. لغتده تخمیناً 8000 تورک سؤزونون عربجه قارشیلیغی وئریلمیشدیر. بو سک‌کیز بؤلومده دوغو و باتی تورک خالقلارینین دیل خصوصیتلری، تاریخی جغرافیاسی، اقتصادیاتی، سوسیال حیاتی، مدنیتی، عادت-عنعنه‌لری، فولکلورو، توپونیمیک معلوماتلاری و بو کیمی معلوماتلار حاقیندا اهمیتلی بیلگیلر یئر آلیر. خصوصاً‌ده لغتده بو گون ساغ قالان ایلک تورک عالیمینین حاضرلادیغی دونیا خریطه‌سی یئر آلیب. 638 صحیفه‌ و یا 319 ورقدن عبارت اولان یگانه‌ نسخه‌ ایستانبولداکی میللت‌ ال‌یازما کیتاب‌خاناسیندا ساخلانیلیر. بو گونه قدر علم عالمینده دیوان، تورکیه، آذربایجان، اؤزبک، قازاق، قیرقیز، اویغور تورک لهجه‌لرینه و آلمان، اینگیلیس، روس و فارس دیللرینه ترجومه اولونوب. کاشغارلی محمودون عربلره تورکجه‌ اؤیرتمک مقصدی‌ ایله یازدیغی بو اثردن باشقا، اثرینده آدینی چکدیگی "تورک دیلینین سینتاکتیک اینجیلری" آدلی کیتابین دا مؤلفی اولدوغونو اؤیرنیریک. علم دونیاسینین دقتینی چکن بو اثر گونوموزه قدر گلیب چاتماسا دا، کاشغارلی محمودون تورک دونیاسینا وئردیگی بؤیوک تحفه‌لره گؤره آدینین عصرلر بویو خاطیرلاناجاغی آیدیندیر. 

 ***

 بو پروگرامدا اون‌بیرینجی عصرده تورک دونیاسی آراشتیرمالارینین آتاسی ساییلان کاشغارلی محمود و اونون دیوانی حاقیندا قیسا معلومات وئریلدی. بو اثر‌ ایله باغلی موختلیف علمی موسسه‌لرده و موختلیف اؤلکه‌لرده تحقیقاتلار آپاریلیب، تزلر مدافعه‌ اولونوب و بونونلا باغلی آراشدیرمالار هله‌‌ ده داوام ائتدیریلیر.