Robotlar, täñkälär, vakśinalar häm başqalar

Berençe xärbi orkestrdan, tarixnıñ täwge täñkäsenä qadär bügen Türkiyä bularaq belengän cirlär berençe uylap tabularnıñ ber öleşen tudırdı, isäpsez waqıyğalarnı häm açışlarnı kürde.

İñ başta “Robotlar”

Qoşnıñ awızınnan su ağımın täêmin itüne programmalaştırğan fontannar, kiräk bulğan çaqta avtomatik xezmätçe aradaşçılığı belän qunaqlarğa sölge birüçe caylanma häm ütkän waqıtnı kürsätüçe fil räweşendä ber säğät.

Bolar injenerlıq tarixındağı berençe programmalaştırıla alınğan “robotlar” itep qabul itelgän ikonik uylap tabulardan berniçäse.

Bügenge Türkiyädä şähär bulğan Diyarbaqırda 12nçe ğasırda tuğan uylap tabuçı bulğan İsmail Äl Cäzärineñ uylap tabuları töp robototexnikanı äydäp bardı häm modern injenerlıqnıñ nigezlären saldı.

Êşçänlegen dokumentlaştıru häm maşinalarınıñ niçek êşläwen centekläp kürsätü mäs’äläsendä aşqınuçan ide. Äl Cäzäri katalogında “Aqıllı mexanik cihazlarnıñ belem kitabında törle töslär qullanıp cihazlarnıñ diagrammaların häm räsemnären berläşterde.

Detal’ turı xäräkätne äyländergeç xäräkätkä üzgärtä ala. Bu kitapqa iñ tanılğan maşinalarınnan berse bulğan kranç valın kertte. Bu cihaz turı sızıq xäräkäten äyländergeç xäräkätkä küçerä ala. Bügen İstanbulda Topkapı sarayı muzeyında şaqtıy äsäre saqlana.

Çäçäk awıruı vakśinası

Çäçäk vakśinası fikereneñ Türkiyädä çığuın beläsezme?

Çäçäk awıruınıñ ülem küläme 18nçe ğasır başında bik yuğarı bula.

Awıru belän çirläwçelärneñ öçtä berse ülä häm isän qaluçılar ğadättä tännären qaplap alğan yaralardan integä.

Läkin Ğosmanlı imperatorlığındağı qayber xatın-qızlar, canlı virusnı qullanıp, çäçäk xastalığı infekśiyasın tuqtatunıñ yulın tabalar.

İngliz imperatorlığı ilçeseneñ xatını Ledi Mêri cirle xatın-qızlar qullanğan texnikanı oçrata.

Ledi Mêri bu texnikanıñ êffektivlığın küzätä häm soñınnan balasına şunda uq vakśina yasawnı oyıştıra.

Bu ısul optimistik näticälär birgäne öçen üz ilendä taratırğa uylıy.

"Bu faydalı uylap tabunı Angliyada kiñ räweştä cäyılderü öçen min kiräkle awırlıqlarğa tüzärlek qadär watanpärwär".

Berençe waqıtlardağı buluı mömkin din, seksizm häm mediśina qurquları belän därtländerelgän qarşı qaraşlar arqasında tabiplär citärle ışanıçlı bula almayaçağın uylawlarına qaramastan bu Ğosmanlı çişeleşe Angliyada qabul itelä.

Barı tik başqa ber kizü barlıqqa kilgännän soñ ğına keşelär vakśina yasatırğa bula.

Bu keşelärdän berse Edward Jenner isemle yäş’ keşe bula.

Yıllar buyı Ğosmanlı ısulı belän vakśinaśiyälängännän soñ inde üsep citkän şuşı yeget berençe vakśinada millionlağan keşene qotqarğan tağın da ışanıçlı texnikanı qamilläşterä.

Berençe aqçalar

Berençe altın täñkälärneñ bügenge Türkiyäneñ Manisa vilayäte bulğan Anadolunıñ könbatış öleşendä çäçäk atqan borınğı Lidiyağa qarawına ışanıla.

Bezneñ êrağa qadär 6nçı ğasırğa qarağan täñkälär yılğalarda tabılğan häm tabiğıy räweştä barlıqqa kilgän altın-kömeş êretmäse bulğan elektrumnan yasalğan.

Metall çükeç qullanılıp yasalğan arıslan häm ügez räsemnäre belän bizälgän.

Lidiyalılar täñkälärneñ qıymmäten bilgeläw öçen täñkälärne bastırıp çığarğan metallnıñ çistalığın kotrol’ itälär.

Dön’ya tarix ênśiklopediyası lidiyalılarnıñ täñkä töşençäsen ul çaqlarda bu töbäk säwdä üzäge bulğanı öçen qamilläşterüen añlata.

Täñkälärdän êlek keşelär tüläwne metall qoyılması yäki barter ısulı belän başqarğan.

Berençe qaratänle oçuçı

Şaqtıy tarixçı dönyanıñ berençe qaratänle oçuçınıñ 1833nçe yılda

Aydın vilayätendä tuğan Ğosmanlı ofiśerı Äxmät Ali Çäliktän buluın belderä.

Qayber ğosmanlı tarixçılarına kürä, äbise qol säwdägärläre tarafınnan İstanbulğa kiterelgän häm zur ixtimal belän soñğı qol törkemnäre arasında bula.

Qol säwdäse 19nçı ğasır urtasında Ğosmanlı xökümäte tarafınnan räsmi räweştä tıyıla.

Fäqät änise Äminä xanım xör xatın-qız bulıp dönyağa kilä

häm İstanbulda poçtalyon bulıp êşlägän Afrikalı ber keşegä kiyäwgä çığa.

Annan soñ Çäliktänneñ balaçaqnıñ küp öleşen uzdırğan İzmirgä küçep kitälär.

Mäktäpne betergännän soñ leytenant bulıp Ğosmanlı ğaskärenä quşıla.

Soñınnan Ğosmanlı armiya generalı Mahmut Şäwkät Paşanıñ iniśiativasında aviaśiya mäktäbenä kitkän bik küp ofiśer arasında Çäliktän dä bula.

Kursın tämamlağannan soñ Ğosmanlı imperatorlığı tarafınnan pilot bulıp êşkä alına. 41 yıl buyı Ğosmanlı imperatorlığına häm Türkiyä Cömhüriyätenä

xezmäte häm tuğrılığınnan soñ 1969nçı yılda Çäliktän wafat bula.

Xärbi orkestrlar

Ğosmanlı xärbi orkestrlarnıñ keşelek tarixınıñ iñ borınğı orkestrları buluına ışanıla.

Mähtäran dip yörtelgän şuşı orkestrlar millätneñ batırlıq, qaharmanlıq häm qıyulıq kebek zur qıymmätlärne wäkillek itä.

Bu muzıka törkemnäre suğışqa äzerlänü öçen uynarğa dip öyrätelde.

Maqsatları suğış qırındağı ğaskärilärne uyaw bulırğa häm üzlärenä ışanırğa täşviq itü ide.

Ğosmanlı xärbi köçläre üz cirlärendäge möhim urınnardan uzğan çaqta mähtärlär härber töbäktän kilgännären yäki kitkännären iğ’lan itä.

Bügenge köndä dönya külämendä şaqtıy armiyanıñ äle dä şuşı törek yolasınnan ilhamlanıp tözegän üz xärbi orkestrları bar.