Böten yullar Rimğa iltä

“Nigä? Çönki!” tapşıru tezmäbezneñ bu çığarılışında tarixtağı yawlap aluları qadär injeneriyädäge alğarışları belän dä dan qazanğan Rim imperatorlığı turında süz baraçaq. Afrika, Aziya häm Awrupanıñ, yäğ’ni ul çorda bilgele cirlärneñ zur öleşendä xakimlek itkän, yaqınça 1500 yıl ayaqta torğan bu imperatorlıqtan istälekkä qalğan ber ğıybarä bar. “Barlıq yullar Rimğa iltä” dip başlıybız süzebezne.  

Rim imperatorlığında yul tözü häm qarap totu möhim säyäsi häm xärbi strategiyä bula. İmperatorlıqnıñ kiñäyüe häm idaräse öçen näticäle êlemtä häm xärbi transportirovka çeltäre täêmin itü maqsatınnan imperatorlar yul tözeleşenä zur ähämiyät birä. Här xökemdar kiñäytü öçen tırışlıq quyğan yul çeltäre - Rimnıñ bu çaqlı ozaq yıllar buyı ayaqta tora aluınıñ säbäpläre arasına kerä. Alar tözegän 200 meñ çaqrımnan ozın yul çeltäre Rimnan başlanıp Angliyägä, Könbatış Awrupağa, Şveyśariyägä häm Könçığışta Anadolunı uzıp İranğa qadär barıp citä. Bu xäl êlemtäneñ, xärbi säfärlärneñ häm säwdäneñ ciñel başqarıluın täêmin itep däwlätne könnän-kön köçäytä.   

Rim imperatorlığında yullar taş tüşäp yäisä totrıqlı materiallar belän tözelä. Alar, ğadättä, tigez ösle häm çıdam itep proyektlana. Rim yulları qırıylarındağı biyek trotuarları belän bilgele. Yullarnı daimi räweştä qarap totalar häm Rim armiyäsendä monıñ öçen maxsus berleklär buldırıla.   

Rimda yullar, xärbi häm säwdä östenlegennän tış, imperatorlıqnıñ törle töbäkläre häm cämğıyät’läre arasında mädäni êlemtälärne dä ciñeläytä. Bu yullar yärdämendä Rim imperatorlığınıñ törle cirleklärendäge keşelär arasında mäğ’lümat, fiker häm säwdä ağımı urnaşa. Yözyıllar buyı alıp barılğan bu yul tözü säyäsäte imperatorlıqnıñ kiñäyüe, idarä itelüe häm xärbi köçeneñ däwam itüe öçen tormışçan rol’ uynıy.  

Bu yul çeltäre arqasında yullarnıñ barısınıñ axır çiktä Rimğa - imperatorlıqnıñ başqalasına totaşuın açıq räweştä küreregä mömkin. Tik “Barlıq yullar Rimğa iltä” äytemeneñ tağın ber säbäbe bar. Täwge tapqır 1175nçe yılda franśuz şağıyr’ Alen de Lil qullanğan älege süzlär bezneñ êranıñ 14nçe yılında ülgän imperator Avgust belän bäyle. Ul Rimnıñ häm üzeneñ dön’yanıñ üzäge buluın kürsätü öçen başqalağa quydırğan çaqrım bağanasın barlıq yul isäpläwläreneñ başı iğ’lan itä. Yaqınça 300 yıldan soñ täxetkä utırğan Konstantin isä bu bağananıñ oxşaşın - Milon taşın - imperatorlıqnıñ yaña başqalası İstanbulğa quydırta häm dön’yanıñ üzäge dip anı iğ’lan itä.