Şäyex Ğalip - sufıy häm şağıyr'

Шәex Гaлип - суфый һәм шaгыйрь

Төрки дөнья: шәxeсләр һәм әсәрләр - 15/2024

Divan ädäbiyatı, ikençe törle äytkändä, Ğosmanlı saray ädäbiyatı törek mädäniyatına xas bizäkle häm sänğat’le ädäbiyat töre. Ğadi genä itep añlatqanda, şağıyr’lärneñ şiğır’ cıyıntıqları “divan” dip atala. Bu okean qadär zur ädäbiyat töre Sälcükle çorınnan başlanıp 1800nçe yıllarğa qadär häm annan soñ da däwam itä. Bik küp şağıyr’lär citeştergän bu ädäbiyatnıñ yazuçıları, çınlıqta, üzläre yäşägän çornıñ xäbärçeläre bulğan, şunıñ belän ähämiyätle dä.  

Şäyex Ğalip älege divan ädäbiyatınıñ axırğı böyek şağıyr’lärennän berse. Ul 1757nçe yılda İstanbulda tua. Çın iseme - Mäxmät Äsat. Ätise Räşit äfände sufiçılıq buyınça belem ala, babası Mäxmät äfände isä Mäwläwi cämäğat’çelegeneñ zıyalılarınnan berse.

Şağıyr’ täwge belemen ätisennän ala. Anıñ da şiğır’ yazuı häm Ğalipneñ şağıyr’ buluında ähämiyätle rol’ başqaruı bilgele. Soñınnan ul Xamdi isemle ber ğalimnän ğaräpçä öyränä häm üzenä Äsad psevdonimın birgän Söläyman Näşättä belem ala. Tik Äsäd isemen başqalarnıñ da qullanuın kürä häm Ğalip psevdonimın ala.  Şağıyr’ 24 yäşendä “Divan” äsären yaza. 26 yäşendä isä törki ädäbiyatnıñ mäsnäwi janrının iñ uñışlı ürnäklärennän berse sanaluçı “Xüsn-ü Aşk” dip ataluçı äsären icat itä.  

Şäyex Ğalipneñ ğailäse dä därwiş bula häm ul şundıy moxittä üsä, älege mäzhäb şäyexlärennän belem ala häm sufıy bulıp citeşä. Şağıyr’ 1784nçe yılda yalğız qalıp tığız dini êşçänlek alıp baru öçen Kon’yağa bara. Tik ätise älege çornı İstanbulda tämamlawı öçen möräcäğat’ itä häm, kiräkle röxsätne alğannan soñ, Ğalip 1784nçe yılnıñ 10nçı iyülendä kergän izolyaśiyäsennän 1787nçe yılnıñ 11 iyülendä tutırıp çığa. Şağıyr’ ul çaqta 30 yäşendä bula. Dini cämğıyät’ êçendäge êşçänlege belän mäwläwilär arasında, şiğır’läre belän ädäbi dairälärdä iğ’tibar cälep itüçe Ğalip saray tarafınnan da tanıluçı häm yuğarı bäyälänelüçe şäxes bula. Anı bik yış sarayğa çaqıralar yäisä padişah üze mäwläwixanägä kilep anıñ şiğır’lären tıñlıy, büläklär birä häm xörmäten kürsätä.  

Mäwläwixanädä atnada 2 kön Mäsnäwi däresläre uzdıruçı Ğalipkä küpmeder waqıttan soñ Sälim soltan mäsnäwixannı ataw wäqaläte birä. Ul, şulay itep, barlıq mäwläwi şäyexlärennän östen bula.

Şağıyr’ 1799nçı yılda 42 yäşendä wafat bula. Anıñ şaqtıy irtä yaqtı dön’yadan kitüen yaqınnarı bik awır kiçerä. Şağıyr’ uñışları belän dä, keşelek sıyfatları belän dä ozaq yıllar teldän töşmi.  

Şäyex Ğalipneñ şiğır’läre, stil’ yağınnan qarağanda, “Säbk-i Hindi” dip ataluçı ädäbi ağım yoğıntısında yazılğan. Anıñ üzençälekläreneñ berse - üzennän aldağı häm üze yäşägän çordağı şağıyr’lärnekenä oxşamağan stile. Tulayım 4 äsäre bar. Bolar: “Divan”, “Xüsn-ü Aşk”, “Şärh-i Cäzirä-i Mäsnäwi” häm “Äs-Sohbätü-s Safiyyä”. İñ ähämiyätlese  - “Xüsn-ü Aşk”. Älege sufıy temalı mäsnäwi janrındağı äsärdä Xösn (Maturlıq) isemle qız belän Aşk (Mäxäbbät) isemle ir-yegetneñ mäxäbbäte tasvirlana. Anıñ ähämiyäten iñ yaxşı itep Ziya Paşa “Ul şağıyr’ kilde dä, äyterseñ, böten cihan bu kitabı öçen genä yaratılğan” digän yullar belän añlata. Äsär 1783nçe yılda yazıla. Ul 2041 bäyet häm 4 tardiyädän tora. Sufıy, fantastik häm simvolik äsär bularaq uquçılarnıñ mäxäbbäten yawlıy.

Ğalipneñ şiğır’däge uñışı häm köçe bik küp şağıyr’gä tiränten yoğıntı yasıy. Üze isän waqıtta uq ähämiyätle sufıylar anıñ şiğır’lären söyli. Yoğıntısı ülgännän soñ da däwam itä. Xätta Käçäcizadä İzzät mulla “Xüsn-ü Aşk”tan ilham alıp “Gülşän-i Aşk” dip isemlängän mäsnäwi yaza. Vakanüvis Pertev, Ayıntaplı Ayni, Zivär Paşa, Bosnalı Fähim, Şäräf Xanım, Şäyfulislam Arif Xikmät, Ändärunlı Rasix, Yañaşähärle Avni, Bayburtlı Zixni şikelle şağıyr’lär anı oşata häm qayberläre aña bağışlap şiğır’lär yaza. Zamança törki ädäbiyatta Äxmät Xaşim, Bähçät Näcatigil, Asaf Xalät Çäläbi, Säzai Karakoç häm Xilmi Yavuz sıman ädiplär Şäyex Ğalipneñ şiğır’lärenä möräcäğay’ itä. Şulqadär ki, tradiśiyälärdän faydalanu turında süz çıqqanda, Ğalip här moxittä iñ türgä quyıla. “Xüsn-ü Aşk” qadär zamança törek ädäbiyatına çığanaq birgän başqa mäsnäwi yuq. Äxmät Xamdi Tanpınar “Xozur” äsärendä, Orxan Pamuk “Qara kitap” romanında Şäyex Ğalip häm “Xüs-ü Aşk”qa möräcäğat’ itä.

18nçe ğasırnıñ iñ ähämiyätle şağıyr’lärennän berse häm soñğı çor divan ädäbiyatınıñ iñ köçle ädibe Şäyex Ğalip äsärläreneñ yañalığı, üzgälege belän kön üzägennän hiç çıqmağan, zamandaşlarınnan başlap bügengä qadär bik küp şağıyr’gä tiränten yoğıntı yasağan häm äle dä yasawın däwam itä.

Yazmanıñ avtorı - Nazgöl Qadırova

Çığanaqlar:

1. Muhsin KALKIŞIM. (1994). Şeyh Galib Dîvânı. Ankara.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyh-galib

3. https://www.turkedebiyati.org/seyh-galip/

4. Cafer MUM. (2012). XVIII. Yüzyıl Türk Edebiyatı. Anadolu Üniversitesi. 76-126. s.