Ğabdulla Tuqay icatında törek şağıyre Ğabdulla Cӓwdӓtneñ ӓdӓbi êşçӓnlege

  Bügenge yazmabıznı ӓdӓbiyat ğalimӓse,filologiya fӓnnӓre doktorı,professor Rezedӓ Qadıyr qızı Ğaniyevanıñ hӓm ğalimӓ Aliyӓ Raif qızı Möbarӓkşinanıñ  yazmalarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

   Qazan artında tuıp,biş aylıq waqıtında ӓtisez,inde dürt yӓşendӓ ӓnisez dӓ qalğan tuğız yӓşlek Ğabdulla Tuqaynı yazmış cillӓre Cayıq qalasına alıp kilӓ.Şӓreq’  hӓm Ğareb dön’yası totaşqan bu şӓhӓrdӓ aña Törki,Könçığış mӓdӓniyӓtlӓre,Rus-Awropa klassiklarınıñ küñelgӓ xuş kilgӓn ürnӓklӓre belӓn tanışırğa mömkinleklӓr zur bula.

   Ӓdӓbiyatçılar,Tuqaynıñ talantlı şağıyr’ bulıp ӓdӓbiyat mӓydanına kilüwendӓ törek ӓdӓbiyatınıñ da yoğıntısı köçle bulunı bilgelӓp ütӓlӓr.Cayıq qalasında Motıyğulla xӓzrӓt mӓdrӓsӓsendӓ uqığan yıllarda ul ğarӓp,farsı,törek tellӓren öyrӓnӓ hӓm bu uqu yortına kilgӓn törek gazet hӓm jurnalları belӓn daimi rӓweştӓ tanışıp bara.Yӓş’ Apuşnıñ ӓdӓbi icatqa tartıluwında törek möhacire şağıyr’ Abdul Wӓli Ӓmrullahnıñ da tӓêsire zur bulğan.Alar,1902-1903nçe yıllarnıñ cӓy hӓm qış ayların Motıyğulla xӓzrӓt mӓdrӓsӓsendӓ ütkӓrӓlӓr,tabiğat’kӓ çığalar,bergӓlӓp törek hӓm tatar cırların cırlap moñlanalar. Bulaçaq şağıyr’,törek dustı Abdul Wӓli Ӓmrullahnıñ söylӓwlӓre aşa  törek ӓdӓbiyatın hӓm mӓdӓniyӓten,ğosmanlı tarixın,illӓrendӓge ictimağıy-sӓyӓsi wӓzğıyӓt’ belӓn tanışa.Monnan tış,Tuqayğa,kitapxanӓdӓge ğosmanlı kitapları hӓm rus,azӓrbaycan,törek gazet-jurnalları aşa da mӓğ’lümat alırğa turı kilӓ.

   Östӓp şunı da ӓytergӓ kirӓk,Motıyğulla xӓzrӓt aldırğan qayber jurnallarnıñ,ӓytik,<<Mulla Nasretdin>>,<<Fӓyuzat>> kebek ӓzerbaycan jurnallarında da törek Tӓnzimat ӓdӓbiyatı wӓkillӓreneñ ӓsӓrlӓrenӓ dӓ urın birelӓ.Alar arasında Tӓyfiyq’ Fikrӓt,Nӓmıyq’ Kӓmal,Ğabdulla Cӓwdӓt,Ӓxmӓt Xaşıym kebek törek yazuçılarınıñ da ӓsӓrlӓre yış oçrıy.Tuqayğa <<Qaragöz>>(Qara küz),<<Törek yordı>>(Törek yortı),<<Cömhüriyӓt>>,<<Törek>> hӓm başqa şundıy matbuğatlar belӓn dӓ yaqınnan tanışırğa turı kilӓ.Şulay uq,Ğabdulla Tuqay üzeneñ törek ӓdӓbiyatınıñ ğosmanlı dӓwere ӓsӓrlӓre,ayıruça,Möxӓmmӓd Çӓlӓbineñ <<Möxӓmmӓdiyӓ>> kitabı belӓn ilhamlanıp icat mӓydanına kilüwe turında da iskӓrtӓ.Anıñ bu çorın <<Möxӓmmӓdiyӓ>> dӓwere dip tӓ atıylar.Monıñ şulay ikӓnlegen 20nçe ğasır dӓwamında rus,tatar,törek,azerbaycan,qazax hӓm başqa millӓt ğalimnӓreneñ istӓleklӓre dӓlilli .Bilgele bulğança,anıñ ğarӓp-farsı,ğosmanlı süzlӓrenӓ bay bulğan şiğır’lӓre belӓn tatar ӓdӓbiyatına zur öleş kertkӓnlege dӓ mӓğ’lüm.

   Ğabdulla Tuqaynıñ törekçӓgӓ iyӓrep yazğan şiğır’lӓre  arasında <<Küñel yoldızı>> şiğıre dӓ bar.Tuqay bu şiğıren törek şağıyre hӓm sӓyӓsӓtçese Ğabdulla Cӓwdӓtneñ şiğır’lӓrenӓ iyӓrep yazğanlığın iskӓrtӓ hӓm tübӓndӓge süzlӓre arqılı bӓyӓn itӓrgӓ tırışa:<<Küptӓn inde Ğabdulla Cӓwdӓtneñ şul ike satırı küñelemӓ oşağaç,min dӓ ber nӓrsӓ yazğan idem.<<Yoldız>>ğa mönӓsӓbӓte bulğanğa,şunda dӓrec ittem>>(açıqlama:dӓrec itü – urnaştıru,basıp çığaru). Şiğır’lӓrennӓn kürengӓnçӓ,törek şağıyre ilendӓ barğan ictimağıy-sӓyӓsi wӓzğıyӓt’  öçen borçıla,yulına quyğan meñ törle maqsatlarına ireşӓ almawdan  yörӓge ӓrni,üzen küktӓ sünep baruçı ber yoldız belӓn çağıştıra.

  Kürenӓ ki,Tuqay üze dӓ,hӓm törek dustı Ğabdulla Cӓwdӓt tӓ millӓteneñ qodsiyӓtenӓ,ruxi omtılışlarınıñ ilahilılığına ixlas ışana.Nӓticӓ yasap,qabatlap,şunı ӓytergӓ mömkin:Ğabdulla Cӓwdӓtneñ dӓ,Ğabdulla Tuqaynıñ da töp iğ’tibarı  yӓşӓw fӓlsӓfӓse mӓs’ӓlӓlӓren çağıldıruğa yünӓltelgӓn.Törek şağıyreneñ  icatı yaralı,ӓmma yoldızlı mӓxӓbbӓt tarixı şӓrıq’  ӓdӓbiyatları öçen xas tradiŝion ruxta yaqtırtıla.Tuqay isӓ êkzistenŝial’ mӓs’ӓlӓlӓrne zamanğa yaraşlı rӓweştӓ ictimağıy êçtӓlek belӓn bayıta,anıñ ӓytüwençӓ <<ӓlegӓ qara tön bulsa da,xalqınıñ kilӓçӓge aylı,yoldızlı bulaçaq>>,-dip ömeten özmi ul.

   Ӓye,ğomereneñ soñğı könnӓrenӓ qadӓr Tuqay törek xalqınıñ ictimağıy-sӓyӓsi yӓşӓyeşe,mӓdӓni-ӓdӓbi xӓrӓkӓte,ayırım yazuçılar icatı belӓn qızıqsınıp tora.Bu xaqtağı uy-fikerlӓren hӓm kiçereşlӓren üzeneñ şiğır’lӓrendӓ hӓm publiŝistik çığışlarında da gӓwdӓlӓnderergӓ tırışa.Tuqay,üzeneñ dustı şağıyr’  Sӓğıyt’  Rӓmiyev  belӓn bergӓ Ӓsterxan aşa Törkiyӓgӓ barıp çığu turında da xıyallana.Qızğanıçqa qarşı,awıru hӓm rӓximsez ülem,27 yӓşendӓ gür iyӓse bulu – şağıyr’neñ Törkiyӓne kürep qaytu turındağı xıyalın tormışqa aşırırğa mömkinlek birmi.

Çığanaqlar:

1) https://www.academia.edu>...

Suleymanovskiye çteniya.Vıpusk 19.Tyümin’.2016

Möbarӓkşina A.R.<<Ğabdulla Tuqay icatında <<Yӓş’törekçe>> Ğabdulla Cӓwdӓtneñ ӓdӓbi êşçӓnlege çağılışı>>.

2)https://kazanutlary.ru>j-archive

Ğaniyeva R.Q.<<Ğabdulla Tuqay icatında törek motivları>>.Qazan Utları.

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.