Törek ğalime İl'yas Topsaqal hӓm anıñ tatarlar belӓn bӓyle êşçӓnlege (däwamı)

Törek häm tatar xäzinäläre 31/2023

1966146
Törek ğalime İl'yas Topsaqal hӓm anıñ tatarlar belӓn bӓyle êşçӓnlege (däwamı)

Törek häm tatar xäzinäläre 31/2023

Yazmabıznı "Wikipedia" mӓğ’lümatlarına,internet çeltӓre xӓbӓrlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

Bilgele bulğança, mömkinlek birgӓn qadӓr tatarlarnıñ ğoref-ğadӓtlӓren, ӓdӓbiyatın hӓm tarixın öyrӓngӓn, tikşergӓn hӓm yӓş’  buınğa citkerergӓ tırışqan ğalimnӓr bar. Menӓ şundıy ğalimnӓrneñ berse  bulğan törek ğalime İl’yas Topsaqal turında süz barır bügenge yazmabızda da.Tatarlarnıñ tarixi xӓzinӓlӓren çağıldıruçı  ber isem bulıp tora ul – İl’yas  Topsaqal.

1994nçe yılda universitetnı tӓmamlağan yӓş ğalim,aspirantlıq hӓm doktorlıq xezmӓte öçen İdel-Ural tatar törkilӓre turında uqırğa hӓm êzlӓnülӓr alıp barırğa üz adlına maqsat itep quya. Ӓye, çittӓn yaxşıraq kürenӓ, dilӓr bit. Tatarstan da çit il keşelӓreneñ küz adlına başqaça kilep basa.Tarix fӓnnӓre doktorı,professor İl’yas Topsaqal da Tatarstanğa kilep,bezneñ Tatarstanıbıznı yaqınnan öyrӓngӓn ber törek ğalime.Üzeneñ êzlӓnü-tikşerenü nӓticӓsendӓ İslam hӓm İslam Tarixı kategoriyӓlӓrendӓ bik küp ӓsӓrlӓr yaza ul. Ӓytik, qayberlӓrennӓn: "Rus patşalığı hӓm törki xalıqlar", "Rӓsӓydӓge törki xalıqlar", "Seber tarixı", "Törkiyӓ hӓm törki dönya  mönӓsӓbӓtlӓre", "İdel bolğarları  hӓm islamiyӓt". Ğalimneñ bu ӓsӓrlӓrendӓ tatarlarnıñ Rӓsӓy hӓm törki dӓwlӓtlӓr tarixındağı role, tatar zıyalılarınıñ başqa törki xalıqlardan ayırmalı bularaq alğa kitüeneñ sӓbӓplӓre dӓ yaqtırtıla.

Ğalim üzeneñ  tikşerü-êzlӓnülӓre waqıtında ğacӓplӓndergӓn mӓğ’lümatlarğa da tap bula. Alar turında da ul tübӓndӓgeçӓ assızıqlıy: "Belӓsezme, tatar tarixı digӓç,"bez böten törki xalıqlar turında süz alıp barabız bulıp çığa. Çönki Çıñğızxan dӓwerennӓn başlap 1900nçe yıllarğa qadӓr tatarlar Mӓskӓwdӓn alıp Könçığış Törkestanğa qadӓr töbӓklӓrdӓge xalıqlarnıñ idarӓ itüçe, zıyalı qatlamın tӓşkil ittelӓr.Alarnıñ hӓr ğamӓle barlıq törki xalıqlarğa yoğıntı yasağan. Şuña kürӓ bügenge tatarlarnıñ tarixı Qazaxstan,Qırğızstan, Ӓzerbaycan hӓm Kavkaz töbӓklӓrenӓ dӓ tӓêsir itkӓn.Törki xalıqlarnıñ da urtaq tele dӓ tatarçağa yaqın bulğan.İstanbulğa da törki millӓtçelek ideologiyӓse  Qazannan,andağı ğalimnӓr belӓn bergӓ kilgӓn dip ӓytsӓm,yalğışmamdır…Qızğanıç ki, tora-bara törki dӓwlӓtlӓr berdӓmlekne yuğalttılar, tarkau buldılar. Bu alarğa zıyanğa ğına buldı.Tarixi proŝess nӓticӓsendӓ tatar tele üzgӓrde.Şuña kürӓ,törkilӓr ber-bersen añlamıylar.Anıñ öçen dӓ, bu urtaq mӓdӓniyӓtne tağın da nığıtır,üsterer öçen tel dӓ urtaq bulırğa tiyeş",digӓn yullar bar törek ğalimeneñ "Şӓhri Qazan" gazetasına birgӓn ӓñgӓmӓsendӓ.

Tikşerenülӓre waqıtında,yañadan törek ğalimeneñ iğ’tibarın cӓlep itkӓn oçraqlar bula. Alarnı da ul şul rӓweşle añlata: "Ekaterinanıñ din irege birüwennӓn soñ, Rӓsӓydӓ islamnıñ taraluwında tatar işannarınıñ hӓm dӓ mullalarınıñ tırışlığı nӓticӓse zur bula. Menӓ şuşı yuğarıdağı mӓğ’lümatlar min êzlӓnülӓremdӓ qullanğan çığanaqlarda açıqtan-açıq yazılğan. Sӓyӓsӓt, mӓdӓniyat hӓm mӓğarif ölkӓsendӓge yaña ağımnar, xӓrӓkӓtlӓr -  barısı da Qazanda  başlanğan", - di tarix ğalime.

İl’yas Topsaqalnıñ süzlӓrenӓ kürӓ, tarixi yaqtan qarağanda, Qazan hӓm Bolğar şӓhӓrlӓre, Seber, Qasıym, Qırım, Qazan hӓm Ӓsterxan xanlıqlarınıñ başqalası bulıp torğan. Anıñ ӓytüwençӓ,barlıq yaña ağımnar Qazannan başlanğan hӓm ul psixologik yaqtan haman da şulay. Tarixta Qazan şundıy ӓhӓmiyӓtkӓ layq bulğanğa,anı hӓrwaqıt kontrol’astında totarğa,barlıq sӓyӓsӓtne anıñ arqılı uzdırırğa telӓgӓnnӓr dӓ.

Östӓwenӓ, törki xalıqlar arasında berençe bulıp islamnı qabul itkӓn tatarlar,dinne başqa törkilӓr arasında taratuçılar da bulıp tora. Bik zur sufıy  tarikat’ larınıñ  işannarı da tatarlar bulğan. Böten bu faktorlar tatarlarnıñ böten ölkӓdӓ alğa kitülӓreneñ sӓbӓpçese bulıp tora da inde.

Törek ğalime İl’yas Topsaqal tatarlarğa yuğarı bӓyӓ birӓ hӓm bu xaqta ul qısqaça ğına bolay di: "Tatarlar,uqımışlı xalıq bulğanğa, çit illӓrgӓ kitӓlӓr. Rus telen hӓm başqa çit tellӓrne dӓ yaxşı belӓlӓr. Ӓytik, Yaponıya, Amerika, Avstraliya, Kanada, qısqası Awrupa hӓm Törkiyӓdӓ tatar diasporaları bar. Böten cirdӓ tatarlarnı kürergӓ mömkin", - di ul.

Xalqıbız tarixındağı küp kenӓ fӓnni hӓm tarixi  yünӓleşlӓşlӓrne yaqtırtırğa tırışqan  törek ğalime İl’yas Topsaqal tarafınnan yazılğan xezmӓtlӓr Törkiyӓdӓge yuğarı uqu yortlarında öyrӓnelӓ başlıy hӓm ul kilӓse buın tarixçıları öçen teoretik baza bulıp tora da.

Çığanaqlar:

1) http://shahrikazan.ru>tema-dnya

Avtor:<<İstanbulğa millӓtçelek Qazannan kilde>>-<<Şӓhri Qazan>>. 29.05.2012

2) https://www.kapsamhaber.com/kapsam/ilyas-topsakal-kimdir...

<<Prof.Dr.İlyas Topsakal kimdir?>>. <<Kapsam>>.  21.02.2021

 

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.



Bäyläneşle xäbärlär