İran - Soğud Ğaräbstanı mönäsäbätläreneñ normal’läşüe häm Qıtaynıñ role

    6-10 nçı mart könnärendä Qıtay başqalası Pekinda uzğan söyläşülärdä qabul itelgän qararlar nigezendä ike ilneñ, yäğ’ni İran belän Soğud Ğaräbstanınıñ ilçelekläre ike ay êçendä açılaçaq. Monnan tış ike il İrannıñ reformist ilbaşı Möxämmäd Xatemi çorında (1997-2005) Soğud Ğaräbstanı belän imzalanğan qurqınıçsızlıq kileşüe (2001) häm iq’tisad, mäğarif ,mädäniyät, texnologiya häm sälamätlek saqlaw kebek küp ölkälärne üz êçenä alğan xezmättäşlek kileşüen (1998) torğızu qararı qabul itte. Qıtay däwlät başlığı Si Śzipin’neñ iniśiativası belän oyıştırılğan söyläşülärdä Soğud Ğaräbstanınnan däwlät ministrı äl-Ayban, İrannan milli qurqınıçsızlıq yuğarı şurası särqatibe Şämxani qatnaştı.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yeşiltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Söyläşülärneñ uñışlı uzuı näticäsendä bastırılğan urtaq tekstta ike ilgä bu prośesstağı role öçen räxmät belderelde. Läkin kileşüne nigä Ğıyraq yäki Oman tügel, ä menä tigezlämägä soñğı momentta kertelgän Qıtay täêmin itä aldı digän soraw östendä uylanırğa kiräk. Bu sorawğa cawap êzlägändä Qıtaynıñ global’ gegemonik köçkä äwerelü vizionı häm Yaqın Könçığışqa açılu strategiyäse isäpkä alınırğa tiyeş.

Qıtaynıñ global’ derjavağa äwerelü vizionında iq’tisadi kileşüneñ östenlek itüe häm Pekinnıñ säyäsi, xärbi, diplomatik ölkälärdä totqarlanu strategiyäse alıp baruı bik yış qabatlanğan närsä. Läkin soñğı yıllarda Qıtay Urta Aziya, Yaqın Könçığış häm xätta Ukraina tigezlämälärendä küzgä kürenerlek säyäsi adımnar yasıy başladı. Monıñ iñ möhim säbäpläreneñ berse - AQŞ belän köç köndäşlegeneñ daimi räweştä kiçekterelgän xärbi ülçämeneñ yaqınlaşuı, ikençe säbäp – iq’tisadi investiśiyälär häm cäyelüneñ säyäsi /xärbi ölkälärdä nığıtu zarurlığı barlıqqa kilüe.

Bu cähättän Qıtay belän Yaqın Könçığışnıñ möhim illäre arasındağı üzara bäyläneşneñ artuı iğ’tibarnı cälep itä. Älbättä, Qıtaynı töbäkkä êtärüçe iñ möhim faktorlarnıñ berse - anıñ yuğarı ênergiyägä ixtıyacı. Çit il neftenä bäyle Qıtay Soğud Ğaräbstanı häm İran nefteneñ äydäp baruçı klliyentlarınıñ berse. Qıtay dön’yada iñ küp neft’ satıp alıçı il - Soğud Ğaräbstanı. Soğud Ğaräbstanı yaqınça 1,75 million miçkä könlek neft’ satsa, annan soñ könenä yaqınça 1,5 million miçkä belän Rusiya tora. İrannıñ Qıtayğa satqan neft’ küläme sankśiyälär arqasında räsmi räweştä bilgelä bulmasa da, törle farazlarğa qarağanda 750 meñnän 1,25 million miçkägä qadär üzgärä. Bu İrannı Qıtaynı 3 nçe iñ zur neft’ belän täêmin itüçe itä. İran iñ küp neft’ satqan il dä - Qıtay. 2021 nçe yılda Qıtay belän İran arasında 400 milliard dollarlıq 25 yıllıq kileşü tözelde.

Töp soraw şul - Qıtaynı İran - Soğud Ğaräbstanı kiyerenkelegendä aradaşlıqqa närsä êtärä?  Berençe cawap – Qıtaynıñ iq’tisadi kileşüne säyäsi kileşügä äyländerüe häm bu ike ülçämneñ ber-bersen nığıtuı. Qıtay ike il belän dä yaxşı mönäsäbätlärne üsterergä teli. Tähran belän Riyad arasındağı kiyerenkelek Pekinğa da qağıla. Bu Si Śzipin’neñ uzğan dekabr’ ayında Riyadqa säfäre waqıtında da bik açıq kürende. Pekin -Riyad ike yaqlı oçraşularında, Qıtay-Farsı qultığı xezmmättäşlek şurası  sammitınnan soñ yasalğan belderülär İran-Qıtay mönäsäbätlären sizelerlek kiyerenke qıldı. İrannıñ kisken yullamalarınnan soñ Qıtaynıñ diplomatik manevrları häm İran ilbaşı İbrahim Räisineñ Pekinğa säfäre atmosferanı yomşarta alsa da, Tähran - Riyad mönäsäbätläre yaxşırmasa, Pekinnıñ mondıy xällar belän oçraşuı qotılğısız ide. Östäwenä bu kiyerenkelek Qıtaynıñ ike il belän xezmättäşlek potenśialın çiklängän däräcädä tota.

Yaqın Könçığışnıñ ike möhim ileneñ mönäsäbätlären yaxşırtu, hişşiksez, töbäktäge barlıq illär öçen uñay täräqqiyät’ buldı. Bu uñay waqıyğanıñ töbäktäge bäreleşlär häm kiyerenkeleklärdä çağılışı kötelä. Ozaq yıllar Yämändä wäkillek suğışında bulğan İran häm Soğud Ğaräbstanı töbäktäge suğışnı tuqtatu öçen çaralar kürergä mömkin. Läkin bu ciñel bulmayaçaq.

İkençe yaqtan Süriyädä dä moña oxşaş tınıçlıq häm säyäsi üzgärtep qoru barışına taba barunı küräbez.Türkiyä -Süriyä mönäsäbätlärendä normal’läşü Rusiya belän İran aradaşçılığında tormışqa aşa barğan waqıtta İran-Soğud Ğaräbstanı normal’läşüeneñ dä Süriyädäge prośessqa täêsiren kötärgä kiräk. Bu normal’läşüdän soñ Soğud Ğaräbstanınıñ Süriyä belän qabat diplomatik mönäsäbätlärne torğızuı normal’läşü dulqınınıñ däwam itäçägen kürsätä.

Avtor: Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yeşitaş.