Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓneñ fӓnni xezmӓtlӓre (däwamı)

  Yazmabıznı <<Tatar-İnform>> mӓğ’lümat ağentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese,jurnalist Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ hӓm internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Buınnan-buınğa asıl xӓzinӓ itep tapşırıla kilgӓn,zaman cillӓre dӓ sındıra almağan,keşelek tarixı öçen bik qaderle bulğan qıymmӓtlӓr bar.Yuq,asıltaşlar tügel.Xaqı berni belӓn dӓ ülçӓp bulmastay,yıllar ütkӓn sayın bӓyӓse arta ğına baruçı bu qıymmӓt – ul tarixi xӓzinӓ.Şuşı xӓzinӓlӓrne bezgӓ bülӓk itüçe tatar hӓm törek  ğalimnӓrebez bar.Menӓ şuşı dӓlillӓr dӓ bügenge yazmabızdağı törek ğalime,tarixçı professor Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓneñ fӓnni êşçӓnlege xaqında söyli.

  Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ üzeneñ <<Könçığış belӓn könbatış arasında ber tatar mullası:Zahir Bigineñ tormışı,romannarı hӓm sӓyӓxӓtnamӓse>> dip atalğan xezmӓtendӓ Zahir Bigiyevnıñ missionerlarnıñ qotqısı hӓm törle şauqımnarğa birelmiçӓ üz dinennӓn yöz çöyermӓwen,din ӓhele buluğa qaramastan tatar ӓdӓbiyatında roman janrın üsterügӓ berençelӓrdӓn bulıp öleş kertüwen assızıqlap,ӓsӓrlӓrenӓ fӓnni analiz yasarğa tırışqan.Monnan tış,avtornıñ bu cıyıntığında Ğabdulla Tuqaynıñ Zahir Bigiyevqa bağışlap yazğan şiğırenӓ dӓ urın birelgӓn.

   Zahir Bigiyevnıñ  Törkestanğa bulğan sӓyӓxӓte turındağı ӓdӓbi-publiŝistik ӓsӓreneñ ayıruça iğ’tibarğa layıq ikӓnlegenӓ basım yasıy Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ.<<23 yӓş’lek yegetneñ tarixqa qaraşı,uylanu hӓm kiçereşlӓre,êzlӓnülӓre ğosmanlı töreklӓre yӓki Törkestan intelligenŝiyӓseneke belӓn küp mӓs’ӓlӓdӓ  oxşaş.Şunlıqtan min bu böyek şӓxesne Törkiyӓdӓ tanıtırğa qarar birdem>>,dip urtaqlaşa üzeneñ kiçereşlӓre belӓn törek ğalime.

   Kürenekle tatar zıyalıları tarixın öyrӓnüçe törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓneñ tikşerenülӓrendӓ İdel buyı tatarları,cӓditçelek,kürenekle tatar zıyalılarınnan Zahir Bigiyev,Ğayaz İsxaqıy,kürenekle tatar-törek ğalime Nadir Dӓwlӓt kebek böyek şӓxeslӓr belӓn bӓyle xezmӓtlӓre ayırım urın alıp tora.

  Tatar-törek ğalime Nadir Dӓwlӓtneñ êlekke uquçılarınnan bulğan,Mӓrmӓrӓ universitetı tarix fӓnnӓre professorı Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ İdel-Ural hӓm Törkestan cirlegendӓ yañaça fikerlӓw xӓrӓkӓtlӓre belӓn bӓyle  tarixi-fӓnni kitap bastıra.Bu kitap <<İdel-Ural hӓm Törkestanda fiker xӓrӓkӓtlӓre.Dini reforma hӓm cӓditçelek>> dip atala.Törkiyӓdӓ bu cıyıntıqnı törek telendӓ <<Ötükӓn>> nӓşriyatında bastırıp çığaralar.Avtor bu xezmӓten üzeneñ ostazı Nadir Dӓwlӓtkӓ bağışlap:<<Miña törki dön’yanı söydergӓn uqıtuçım Nadir Dӓwlӓtkӓ…>>,- digӓn süz yulları aşa ostazına üzeneñ çiksez xörmӓten belderӓ.

  Avtornıñ ӓlege kitabında İdel-Ural hӓm törki dön’yadağı cӓditçelek ağımın ӓydӓp baruçılar bularaq tatar zıyalıları hӓm alarnıñ êşçӓnleklӓrenӓ zur urın birelӓ.Kürenekle tatar mӓğ’rifӓtçelӓrebez Ğabdenasıyr Qursawi,Şihabetdin Mӓrcӓni,Zӓynulla Rӓsülev,Rizaêddin Fӓxreddin,Ğalimcan Barudi,Musa Bigiyev kebek şӓxeslӓr İdel-Ural cirlegendӓ dini uyanu liderları bularaq tanıtıla.Kitapta şulay uq Ğosmanlı imperiyӓse belӓn Rӓsӓy törkilӓre arasındağı mönӓsӓbӓtlӓrdӓ Yosıf Aqçura,Ğayaz İsxaqıy,Fatix Kӓrimi,Musa Bigiyev kebek tatar ziyalılarınıñ ӓhӓmiyӓtle urın totularına da basım yasala.

   Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ 1909-1914nçe yıllar arasında Morat Rӓmzi,Ğalimcan İdrisi,Ğabderӓşit İbrahimov,Ӓxmӓt Tacetdin,Ӓminӓ Sӓmiyӓ xanım kebek tatar zıyalılarıbıznıñ mӓqalӓlӓre basılğan törek matbuğatı turında da kiñ açıqlıq kertӓ.Cӓditçelek xӓrӓkӓte İsmӓğıyl Gaspralı ideyӓlӓre hӓm anı xuplawçı zıyalılar,yaña uqu-uqıtu sisteması,kӓdimçelӓrneñ cӓditçelekkӓ qarşı körӓşe,tel hӓm din mӓs’ӓlӓlӓre buyınça bӓxӓslӓr,tatar xatın-qız xӓrӓkӓtlӓre,Rӓsӓy möselmannarınıñ sӓyӓsi êşçӓnleklӓre arqılı yaqtırtılğan.

  Kürenekle akademik Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓneñ fӓnni xezmӓtlӓrennӓn - Törkiyӓdӓge <<Ötükӓn>> nӓşriyatında basılğan 383 sӓxifӓdӓn torğan  <<Soŝializmnan törkiçelekkӓ – qazanlı Ğayaz İsxaqıy>> dip isemlӓngӓn kitabınıñ 1nçe bülegendӓ Ğayaz İsxaqıynıñ tormışı hӓm milli fikerlӓreneñ barlıqqa kilüwe taswirlanğan.Ӓ inde 2nçe bülektӓ süz  - millӓttӓşebezneñ ğosmanlı törki tormışına tӓêsire añlatılsa,kitapnıñ 3nçe bülegendӓ Avropadağı sӓyӓsi hӓm ictimağıy êşçӓnlege yaqtırtıla.

  Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ – kiñqırlı tarixçı.Anı tatar mӓdӓniyatı tarixı mӓs’ӓlӓlӓre kebek temalar da qızıqsındıra.Ğalimneñ millӓttӓşebez,tarix ğalime,professor  İl’yas  Kamalov belӓn berlektӓ ӓzerlӓgӓn <<Törki dön’ya mӓdӓniyat tarixı>> isemle fӓnni xezmӓtlӓre dön’ya kürӓ.Törkiyӓdӓ Tatarstan hӓm tatar xalqınıñ mӓdӓniyat tarixına qağılışlı mӓqalӓlӓr urın alğan bu 541 bitlek kitapta Törkiyӓneñ törle-törle yuğarı uqu yortlarında êşlӓwçe 18 ğalimneñ dӓ fӓnni mӓqalӓlӓre urın alıp tora.Ğalimnӓr ӓlege basmanı yuğarı uqu yortında uquçı studentlar öçen dӓres kitabı itep ӓzerlӓwlӓren,ӓ inde tarix belӓn qızıqsınuçılarğa isӓ Törkiyӓdӓn çittӓ yӓşӓwçe törki xalıqlarnıñ mӓdӓniyatı tarixı turında kiñ mӓğ’lümat birüne maqsat itep quyğanlıqların beldergӓnnӓr.

Çığanaqlar:

1)https://mobile.twitter.com>status

Altay R.,<<Törkiyӓdӓ İdel-Ural-Törkestandağı yañaça fiker xӓrӓkӓtlӓre turında kitap basıldı.>><<Tatar-İnform>>. 30.05.2021

2)https://tatar-congress.org>yanalyklar

Altay R.,<<Törek ğalime Ӓxmӓt Qanlıdӓrӓ Zahir Bigiyev turında Törkiyӓdӓ fӓnni kitap bastırdı>>.28.05.2021

3)http://maydan.tatar>gayaz-isxakyjn...

<<Ğayaz İsxaqıynıñ sӓyӓsi êşçӓnlegen yaqtırtqan fӓnni kitap Törkiyӓdӓ dön’ya kürde>>.

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe:Kadriye Meyvacı