Şveśiyäneñ ikele standartları

 Şveśiyädä daniyäle çiktän tış uñçı säyäsätçe Paludannıñ Türkiyä ilçelege aldında izge Qor’änne yandıru aktı yaña bäxäs tudırdı. Moña qadär dä şundıy agressiv ğamällär qılğan häm Daniyädä cäzağa tartılğan Paludannıñ aktnı Şveśiyädä başqaruı bik ğacäp. Çönki Şveśiya NATOğa kerü barışınnan Türkiyäneñ yärdämenä moxtac häm “PKK”ğa qarata säyäsäte arqasında ul älegä Türkiyädän uñay cawap almadı. Şuña kürä problema İslamğa qarşı ülçäm belän genä çiklänmi. Läkin bu agressiv ğamälne süz irege töşençäse astında qaraw yalğış ta, qurqınıç ta.

 Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yeşiltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Mäs’äläneñ iñ möhim yağı – bu agressiv ğamälneñ xoquqıy yağı. Şveśiya xökümäteneñ süz irege nigezendä yuğarıda telgä alınğan agressiv ğamälgä röxsät birüe keşe xoquqları häm süz irege çiklärennän çitkä çığa. Şveśiyäneñ xökümät däräcäsendä yasalğan räsmi belderülärendä “çiklänmägän süz irege” töşençäse real’ xoquqıy xälgä turı kilmi. Xoquqıy yaqtan tikşerelgändä älege belderülär xoquqqa nigezlänmägän, ä kiresençä, süz irege kebek “simpatik” konsepśiya aşa säyäsi alım buldıru telägen kürsätä. 46 Awrupa däwläte, şul isäptän Şveśiya häm Türkiyä dä qul quyğan, Awrupa keşe xoquqları  konvenśiyäse älege xoquqnı 10 nçı maddäseneñ 1 nçe punktında “süz irere” iseme astında ”Härkem üz fikeren belderü häm añlatu iregenä iyä” dip bilgeli.

 Biredä şundıy soraw tua. Keşelär telägännären äytä alamı? Ägär alarnıñ süze millionlağan keşene, xätta ber genä keşene räncetä, zarar birä ikän, süz irege yaqlanırğa tiyeşme?

Bu sorawlarğa cawap nigezdä 10 nçı maddädä birelgän. Süz iregen bilgeläwçe 10 nçı maddäneñ 2 nçe punktı bu xoquqnıñ çiklängän buluın kürsätä. “Wazıyfalarnı häm cawaplılıqnı üz êçenä alğan bu ireklär milli qurqınıçsızlıq, cir bötenlegen yäki cämäğat’ qurqınıçsızlığın, cämäğat’ tärtiben saqlaw häm cinayät’çelekne profilaktikalaw, sälamätlek häm äxlaqnıñ, başqalarnıñ abruyı häm xoquqların saqlaw yäisä xökemgä tartu köçeneñ avtoritet häm tarafsızlığınıñ täêmin itelüe qanun belän küzdä totılğan qayber şartlarğa, çikläwlärgä häm sankśiyälärgä  bäyle bula ala” dyelä anda.

Bu qağıydälärne konkret waqıyğalarda qullanuğa qağılışlı küp sanlı Awrupa keşe xoquqları mäxkämäse qararı başqalarnıñ abruyın häm xoquqların yaqlaw kriteriyların berençe urınğa quyğan qararlar qabul itte. Mäxkämä süz iregeneñ rasa, tel, din yäki cenes nigezendä başqalarnı kimsetü xoquqı birmäwenä basım yasıy. Bu qısada mäxkämä süz irege çiklären bilgelägändä proporśional’lek yäki “xoquqlar arasında balans” prinśipların qullandı.

Şveśiyädä Qor’än Kärimne yandırğan keşeneñ Qor’ängä qaraşların iman itüçelärne räncetmiçä belderüneñ küp ısulları bulsa da, monı başqalarınıñ xoquqlarına häm namusına zıyan kiterä torğan räweştä êşläwen proporśional’ tügel dp sanarğa kiräk. Mäxkämä dingä qağılışlı añlatmalarda fikerlärneñ mısqıllawçı tondamı, alar turıdan -turı ışanuçılarğa qarşımı yäki izge simvollarğa höcüm itälärme,yuqmı ikänlegen açıqlarğa kiräklegen belderä.

Mäxkämäneñ mondıy qaraşı qısalarında milliardlağan keşe ışanğan Qor’änne yandıru legal’ fiker belderü räweşe bula almıy. Şveśiyäneñ säyäsi yäki xökem çığaru organnarınıñ bu  ğamälne sanğa suqmawı nigezdä Awrupa keşe xoquqları mäxkämäseneñ din häm vöcdan iregen küzdä totuçı 9 nçı maddäsen häm diskriminaśiyäne tıyunı cayğa saluçı 14 nçe maddäsen boza, ayıruça möselmannarnıñ töp xoquqlarına zıyan kiterä. Şuña kürä Şveśiya tışqı êşlär ministrınıñ üz ilendä “süz iregeneñ kiñ mäydanı bar” kebek yağımlı süzlär aşa başqa töp xoquqlarğa höcüm itü xoquqına iyä bula almawı kürenä.

Bik küp il, şul isäptän Şveśiya, terror oyışması dip sanağan “PKK” tarafınnan Şveśiyädä başqarılğan ğamällärgä tawış - tınsız qalu belän bäyle bularaq Awrupa keşe xoquqları mäxkämäseneñ qararları bar. Ber oçraqta mäxkämä tıyılğan terrorçı oyışmasınıñ basmaları häm belderüläreneñ  barı tik avtornıñ häm äñgämädeşeneñ üzençälege genä tügel, yazmanıñ êçtälege häm bastırılğan fonnı da iğ’tibarğa alıp terror cinayäteneñ êşlänüenä yäki terrornıñ aqlanuına qarata qotırtu qurqınıçına yul açqanda  süz irege qısalarında qaralmawın belderde. Bu qısada mäxkämä mäqaläneñ êçtälege töbäktä alğa taba köç qullanu, qırıslıqqa kiterergä mömkin digän qarar qabul itte.

Şveśiyädä “PKK” terror oyışması tarafdarlarınıñ terror propagandası yasağan aktlarına röxsät birü terror cinayäte qılu yäki terrornıñ aqlanuına qarata provokaśiya qurqınıçın üz êçenä ala. Terrorçı oyışma bilgelärenä häm “Bez barıbız da PKK” kebek süzlärgä nigezlängän bu ğamällär terror häm qanunsız köç qullanunı aqlaw sıyfatına iyä. Awrupa keşe xoquqları mäxkämäseneñ bu wäzğıyät’lärneñ süz irege çiklärennän çığuın kürsätüenä qaramastan älege ğamällärgä röxsät birüne süz irege belän añlatıp bulmıy. Şveśiyäneñ bu ğamällärgä süz irege iseme astında küz yomıp qaluı, terror şöbxäleläre yäki cinayät’çelären tapşırmıyça, xökemgä tartmıyça sıyındıruı qanunsız  säyäsi östenlege  bulıp tora.

Avtor: Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yeşiltaş