Түркия жана Шанхай Кызматташтык Уюму
Апталык анализ-4
Түркия жана Шанхай Кызматташтык Уюму
Президент Эрдогандын өткөн аптада Өзбекстандын Самарканд шаарында өткөн Шанхай Кызматташтык Уюмунун саммитине катышуусу Түркиянын тышкы саясатында жаңы талкууларды жаратты. Ковид-19 эпидемиясынан кийинки биринчи бетме-бет жолугушуу өзгөчө Орусиянын Украинага кийлигишүүсүнөн кийин болду; Түркиянын бул жыйынга биринчи жолу Президенттик деңгээлде катышуусу көп жагынан маанилүү. Түркиянын НАТО мүчөсү жана Европа Биримдигине жана уюмдун талапкерлигине ээ өлкө болушу Батышка каршы экономикалык түзүлүш катары каралышы Түркиянын бул уюмга катышуусун талаштуу кылууда. Президент Эрдоган белгилегендей, Түркиянын уюмга мүчө болууну максат кылганын жарыялоосу бул талкууларды дагы да маанилүү кылууда. Анда Түркия чындап эле ШКУну Батышка “альтернатива” катары көрөбү? Бул суроого толук ооба деп жооп берүү абдан кыйын.
SETA / Коопсуздук изилдөөлөр директору,жазуучу Проф.Д-р Мурат Йешилташтын бул темага баа берүүсүн сунуштайбыз...
Түркиянын ШКУга мүчө болууну каалаганынын көптөгөн себептери бар. Биринчи баса белгилей турган жагдайлардын бири бул өтүнүч жаңы өтүнүч эмес экендиги. Түркия 2019-жылы жарыялаган «Азияны кайра көтөрүү» демилгеси Түркиянын тышкы саясатындагы жаңы издөөнүн бир бөлүгү катары каралууда. Бул кеңейүү үчүн эки маанилүү негиз бар. Биринчи негиз Түркиянын Азияга кайрадан ачылышы менен аймактагы өлкөлөр менен эки тараптуу карым-катнаштарды өнүктүрүү. Бул алкакта Түркия аймак менен болгон экономикалык карым-катнаштарын активдештирүү менен аймак өлкөлөрү менен учурдагы соода көлөмүн көбөйтүүнү каалайт. Бул абалдын Түркиянын экспортун арттырып, экономикалык өсүүсүн турукташтырат деген ойлор бар. Экинчи негиз Түркиянын аймактык уюмдарга активдүү катышуусу. Түрк Мамлекеттери Уюмун институтташтырууга карай кадам таштоо менен расмий өкмөттөр аралык уюмга айланышы Түркиянын «Азия Кайрадан» демилгесинин бир бөлүгү катары каралышы керек. ШКУну да ушул контекстте кароо керек. Анткени Кытай көптөн бери ишке ашырган «Бир алкак, бир жол» долбоорунун алкагында Түркиянын «Ортоңку коридордо» геосаясий жайгашуусу Түркиянын ШКУдагы ролун дагы маанилүү кылууда.
Түркиянын ШКУга катышуу каалоосунда баса белгилене турган дагы бир жагдай Түркиянын коопсуздук чөйрөсүнүн акыркы жылдарда комплекстүү бир трансформациядан өтүп жатканы. Түркия менен Грециянын ортосундагы чыңалуунун күчөшү, Грециянын артында АКШ жана Европа болушу, АКШнын Түштүк Кипр Рум Башкаруучулугуна карата курал эмбаргосун алып салышы жана АКШнын Грецияда бекемдеген аскердик базалары Түркиянын тынчсыздануусун күчөтүүдө.
Бир тараптан АКШнын Сириядагы ПКК/ЙПГ менен карым-катнаштары жана жалпысынан Сириядагы абал Түркиянын түштүк чек арасын Түркиянын улуттук коопсуздугу үчүн өтө маанилүү кылууда. Бул учурда Батыштын колдоосуна ээ боло албаган ийгилик Түркияны да ойлондурууда. Украинада уланып жаткан согуш Түркиянын Кара деңиз коопсуздугу үчүн да абдан маанилүү. Азербайжан менен Армениянын ортосундагы чыңалуу жана согуш коркунучу эске алынганда Түркиянын коопсуздук чөйрөсүнүн абдан активдүү экени байкалууда. Ирак жана Чыгыш Жер Ортолук деңизи бул чыңалуу аймактарына кошулганда, Түркиянын ШКУ алкагында мүчө мамлекеттер менен жакшы карым-катнаштарды түзүүсү өтө маанилүү болуп калат. Албетте, уюмга мүчө болуу Түркиянын улуттук коопсуздук маселелерин түздөн түз чечүүгө негиз боло албайт. Бирок Түркиянын Батыш менен болгон карым-катнаштарынын начарлашы ыктымалдыгы алдында эл аралык саясатта тең салмактуулукту сактоосу өтө маанилүү.
Түркиянын ШКУга байланыштуу билдирүүлөрүндө эске алынышы керек болгон дагы бир маселе Түркиянын эл аралык системанын трансформацияга өткөнү жөнүндөгү пикири. Өзгөчө глобалдык пандемия менен айкын болгон бул көз караш эл аралык системада күч Батыштан Азияга өтүп жатат деген идеянын үстөмдүгүнө алып келди. Түркия да айтылган бийлик алмашуу процессине жакшыраак даярдануу үчүн Азиянын геосаясатында роль ойноону каалайт. Түркия учурдагы тышкы саясат маселелери менен да, геосаясий маанисинин артышы менен да Азия континентинде таасирдүү күч боло алат. ШКУ да бул иш-аракетти көрсөтүү үчүн маанилүү аянтча катары каралат.
Жогоруда айтылган үч маанилүү пункттун баары Түркиянын ШКУну Батыш менен болгон карым-катнашына альтернатива катары көрбөгөнүн, тескерисинче, Батыш менен болгон карым-катнаштарын толуктоочу катары каралып жатканын көрсөтүп турат. Экинчи жагынан, ШКУнун ачылышы Түркиянын тышкы саясатынын масштабын кеңейтүү дегенди билдирет. Анын үстүнө ШКУ Европа Биримдиги сыяктуу саясий-экономикалык уюм да, НАТО сыяктуу коргонуу уюму да эмес. Ушул себептен Түркия ШКУ аркылуу Батыштан алыстап, өз огун өзгөрттү деген көз караш туура эмес.
