„კუთხე-კუნჭული“ ნომერი 49 - 2022-2023

„კუთხე-კუნჭული“ ნომერი 49 - 2022-2023

გადაცემის ავტორია მარიამ გაფრინდაშვილი.

მაჭახელის რეგიონი საქართველოსა და თურქეთს შორის საზღვარზე მდებარე ორად გაყოფილი რეგიონია. მაჭახლის მდინარეც ორივე მხარეს ჩამოედინება. არსებობს სხვადასხვა მოსაზრება მაჭახლის ეტიმოლოგიის შესახებ. ეტიმოლოგიის განმარტება ასეთია, როგორც „მაჯა“ და „ხელი“, თუმცა სიტყვის ფუძედ აღქმულ „ჭა“დაც შეიძლება მისი განმარტება, რაც ქვაბულივით ადგილსაც აღნიშნავს.

მაჭახელი 1877-1878 წლებში ოსმალო-რუსთა ომის შემდეგ ოსმალოთა მმართველობის ქვეშ დარჩა. ომის შემდგომ კი ბერლინის ხელშეკრულების თანახმად ის რუსეთის იპერიის სამეფოს გადაეცა. წყაროებიდან ირკვევა, რომ რუს მმართველობას მაჭახელის მოსახელობისათვის მანამდე არარსებული გადასახადები დაუკისრებია და ასევე მამაკაცების ჯარში სავალდებულო გაწვევა ბრძანებად შემოუღია, რაზეც მოსახლეობას უკმაყოფილება გამოუთქვამს.

მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ კი 1918 წელს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაარსებისას მაჭახელი მის შემადგენლობაში შევიდა, 1921 წლიდან კი თურქეთ-საბჭოთა კავშირის საზღვრების დაწესებისას მაჭახელი ორად გაიყო. ექვსი სოფელი ზემო მაჭახელში ანუ თურქეთში, თორმეტი სოფელი კი ქვემო მაჭახელში, საქართველოში დარჩა.

თურქეთის მაჭახელის რეგიონში როგორც ვთქვით ექვსი სოფელი შედის. ზემო მაჭახლის ხეობის 70 % ტყიანი საფარითა და ხეხილითაა დაფარული. სწორედ ამ რეგიონში შესაძლებელია ერთი და ერთნახევარ საუკუნოვანი ვეებერთელა ხეების ნახვა. ამ ტყეებში მრავლადაა რცხილა, წაბლი, ცაცხვი, ნაძვი, ხეხილიდან წყავი, მუშმალა, თხილი, ვაშლი, ხურმა, კომში, ალუბალი (იგივე ქვიშნა), ბალი, თუთა და კაკალი. როგორც ვხედავთ მცენარეულმა საფარმა მაჭახლის ორივე რეგიონში ერთმანეთის მსგავსად განაგრძეს განვითარება. ეს მსგავსება ვრცელდება ცხოველთა და ფრინველთა ნაირსახეობებზეც. აქ გავრცელებულია მწყერი, შაშვი, ბეღურა, ქორი, ყორანი, კაკაჩა, ცხოველებიდან კი გარეული ღორი, დათვი, ტურა, ჯეილანი, გაზელი, კურდღელი, გარეული თხა. განსხვავება არც კლიმატშია. მაღალმთლიანი მაჭახელი ზაფხულში გრილია, ზამთრით კი დიდთოვლიანი და ცივია. ზამთარში ხანდახან თოვლის სიგრძე 3 მეტრსაც კი აღწევს.

თურქეთის მაჭახელი ადგილობრივი თოფების წარმოებითაც იყო ცნობილი. აქ თითოეული ოჯახი თავის სანადირო თუ გარეული ცხოველების თავდასხმისაგან თავის ასარიდებელ თოფს თავადვე აკეთებდა და თოფსაც „მაჭახელს“ უწოდებდა. თოფების კეთების ხელობა საქართველოს მაჭახლიდან თურქეთის მხარესაც გავრცელდა და ოსტატები ორივე მხრიდან თოფებს ამზადებდნენ. ცნობილია, რომ მათ „მუშტრები“ აზიიდან და ევროპიდანაც კი ჰყავდათ.

თურქეთის მაჭახლის რეგიონში როგორც ვიცით ბევრი ქართული ქრისტიანული ტაძარია შემორჩენილი. ამის შესახებ ბევრი კვლევა არსებობს, რომელიც ორივე მხარის ეთნოგრაფებმა და ისტორიკოსებმა ერთად და ცალ-ცალკეც ჩაატარეს. ადგილობრივი მოსახლეობა ყველა ტაძრის მშენებლობას თამარ მეფეს უკავშირებს. მას იქ დღემდე თამარის სახელით მოიხსენიებენ და მისი ძალის სწამთ. თამარს მის დროს აშენებული ხიდების გამოც ემადლიერებიან, რომელიც ამდენი საუკუნის შემდეგაც თავის ფუნქციას არ კარგავს და ვერანაირი სტიქიური კატასტროფა ვერ აზიანებს. თურქეთის მაჭახელის მეჩეთებში ხის ოსტატმა ადგილობრივმა მოსახლეობა ორიგინალურობა გამოიჩინა და ეს მეჩეთები კლასიკური მეჩეთის არქიტექურიდან „გაათავისუფლეს“. მის ასაშენებლად ხის მასალა, ორნამენტებად კი ყურძენი, ფოთოლი, ამფორები გამოიყენეს.

თურქეთის მაჭახელის მოსახლეობის უმეტესობა დღემდე სახლებში, სოფლებში ერთმანეთთან მიმოსვლისას ქართულად ლაპარაკობენ და ისეთ ქართულ ლექსიკას ფლობენ, რომლის დიდი ნაწილი ქართულ მხარეში დავიწყებულია კიდეც. ეს ორი მოსახლეობა მსგავსებას არ ჰკარგავს. ორივე მხარეს გურჯი თავისი „ფეთქებადი“ ხასიათითა და უცხოსთან სიდინჯით გამოირჩევა. სტუმართმოყვარეობა კი ორივეგან ისევ უცვლელია. ზემო მაჭახლელები ქვემო მაჭახლელებს ხშირად სტუმრობენ. „მოქნილი“ და აქტიური საზღვარი მათ ერთმანეთთან მიმოსვლას აადვილებს. ასე რომ ნათესაური კავშირები აღდგენილია და ორ კულტურას შორის მოქცეული ახალი თაობა ერთმანეთთან საერთო ენას ისევ პოულობს.

შემდგომ გადაცემას ზემო მაჭახლის ფესტივალისა და სოფელ ჯამილის ბიოსფერული რეზერვის დანიშნულების თემით გავაგრძელებთ.