Kun tahlili 31- qism

 Kun tahlili 3- qism

Turkiya bilan Suriya o'rtasida diplomatik aloqalarni qayta tiklash jarayoni to'xtovsiz davom etmoqda.

 Biroq, bizda bu jarayonni batafsil tahlil qilish uchun hozircha yetarli ma'lumot yo'q. Na Turkiya, na Suriya hukumatlari bu harakatning yo'l xaritasi haqida aniq signal berishmadi.

Prezident Rejep Tayyip Erdo’g’an, u bilan uchrashishga tayyorligini bildirgan Bashar Asad bilan uchrashishga yashil chiroq yoqgan ko’rinadi.

Milliy Xavfsizlik Kengashi (MGK) ham Turkiyaning doimiy yechim topish uchun Suriyadagi barcha tomonlarni qamrab olgan haqiqiy jamoatchilik konsensusiga erishish yo'lidagi sa'y-harakatlarni qo'llab-quvvatlashda davom etishini bildirdi.

Ayni paytda, Rossiya ikki yetakchini  uchrashtirish  uchun faol diplomatiya olib bormoqda va 2024-yil oxirigacha uchrashuv o‘tkazilishi mumkinligi haqida bayonotlar bermoqda.

Turkiya davlat byurokratiyasi, ayniqsa, qochqinlarning qaytishi va terrorizmga qarshi kurashga e'tibor qaratib, batafsil va keng qamrovli yo'l xaritasini ishlab chiqish bo'yicha sa'y-harakatlarini kuchaytirdi.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etamiz...

Hozirgacha davom etgan jarayonni ko'rib chiqsak, buni ko'ramiz; Turkiyaning maqsadi Suriya muammosiga aniq yechim emas. Diplomatik munosabatlarni tiklash jarayoni bosqichma-bosqich davom etadi va vaqt talab etadi. Avvalo, tomonlar ishonchni mustahkamlash mexanizmlar  tamoyillarini kelishib olishlari kerak, shundan keyin jarayon davom etadi.

Qochqinlarni qaytarish va terrorizmga qarshi kurashda aniq qadamlar tashlash masalasi Turkiyaning ustuvor yo’nalishlari sifatida ko’zga tashlanadi. Anqara Suriya muxolifatini diplomatik jarayonga qo‘shishni rejalashtirmoqda. Agar Suriya rejimi bu jarayondan oʻz manfaatlarini maksimal darajada oshirish yoki vaqt  olish uchun foydalansa, Anqara jarayonni qayta koʻrib chiqadi. Ushbu ma'lumotlardan kelib chiqqan holda, jarayonning kalitlaridan biri vaqtni boshqarish ekanligini ko'rishimiz mumkin, muammolarga erta yechim topish oson emas. Suriyalik qochqinlar masalasi ham muhim ahamiyatga ega. Yana bir muhim jihat shundaki, qochqinlarning aksariyati asl uylariga qaytishni xohlaydi. Biroq, so'nggi o'n yillikda ko'pchilik rejim nazorati ostidagi hududlarda sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi va ketganlarning mulki endi boshqalar tomonidan foydalanilmoqda. Suriya shimolidagi qochqinlarni joylashtirish jarayonlarni boshqarishning eng qiyin jihatlaridan biridir. Bu hududlarga qochqinlarni joylashtirishda jiddiy qiyinchiliklar mavjud, bu ularning qaytish istagini kamaytiradi.Shuning uchun Asad ma'muriyatining siyosatlari yanada qat'iy bo'ladi. Asad rejimi muvaffaqiyatli qaytish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishi, jumladan, mulkiy nizolarni hal qilish, xavfsizlik va asosiy xizmatlarni taqdim etishi kerak.  Ushbu choralarsiz qochqinlarning qaytish istagi pastligicha qoladi va umumiy jarayon jiddiy to'siqlarga duch keladi.

Yana bir muhim masala Turkiyadagi “normalizatsiya” jarayoni bilan bog'liq xavotirlar. Bu muammoni hal qilish uchun Anqara keng qamrovli yo‘l xaritasini ishlab chiqmoqda. Asosiy maqsad qochqinlarning qaytishiga imkon beradigan xavfsizlik, siyosiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratishdir. Turkiyada ortib borayotgan immigratsiyaga qarshi va ijtimoiy reaktsiyalarni boshqarish jarayonning o'zi kabi muhim.

Shu nuqtai nazardan Turkiya hukumatining Turkiyadagi Suriya xalqini ishontiradigan va tinchlantiradigan yangi aloqa strategiyasini qabul qilishi katta ahamiyatga ega. Hukumat bu borada yangi qadam tashlashi va ko'p tomonlama jarayon yaratishi kutilmoqda. Turkiyadagi suriyaliklarni chetlab o'tadigan diplomatik aloqa ularning Turkiya hukumatiga ham Turkiyada ham, xavfsiz zonalarda ham ishonchini susaytiradi va bu jarayonning barbod bo'lishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun Turkiyadagi Suriyalik qochqinlarni jarayonga qo’shib, ularning ishonch va hamkorlikni ta’minlash umumiy rejaning muvaffaqiyati uchun muhim. Jarayonning yana bir muhim jihati Suriya muxolifatining roli. Bu jarayonni qo‘llab-quvvatlayotgan harbiy guruhlar ham, unga qarshi chiqqanlar ham bor.

 Xavfsizlik nuqtai nazaridan Turkiya hukumati harbiy muxolifat bilan ehtiyotkorlik bilan muvofiqlashtirishi muhim. Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidanning “Suriya muxolifatini yolg’iz qoldirmaymiz” degan bayonoti ham shu maqsadni aks ettiradi. Suriya shimolidagi xavfsizlik holatini qayta ko'rib chiqish, siyosiy va mahalliy hukumat jarayonlarini qayta ko'rib chiqish yo'l xaritasining sog'lom ishlashi uchun juda muhimdir. Turkiya hukumati bu masalani inobatga olgan holda yo‘l xaritasini yaratishi kutilmoqda. Terrorizmga qarshi kurash va barqaror va  xavfsizlik muhitini yaratish Anqara-Damashq muzokaralarini osonlashtirishi mumkin.

Aks holda, bu holat, ayniqsa, harbiy muxolifat orasida kelishmovchiliklarni keltirib chiqarishi, jarayonni murakkablashtirishi mumkin.

Suriya muxolifati bilan samarali muvofiqlashtirish ularning qo‘llab-quvvatlashini ta’minlash va parchalanishning oldini olish uchun zarur.

Turkiya hukumati birlashgan jabhani saqlab qolish uchun ham qo‘llab-quvvatlovchi, ham qarama-qarshi guruhlarning tashvishlari va ehtiyojlarini hal qilishi kerak. Bu bilan Anqara Damashq bilan muzokaralardagi pozitsiyasini mustahkamlaydi.  Bu bilan Anqara Damashq bilan muzokaralarda o‘z pozitsiyasini mustahkamlashi va muvaffaqiyatli diplomatik aloqalar ehtimolini oshirishi mumkin. Anqara hozirda yo‘l xaritasi tafsilotlari ustida ishlamoqda. Haqiqiy jarayon katta ehtimol bilan Erdo‘g‘on va Asad o‘rtasidagi muzokaralardan so‘ng boshlanadi.

Ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilgan, barcha tomonlarni qamrab olgan va umidlarni haddan tashqari oshirmasdan amalga oshirilgan muzokara jarayoni Suriyada yangi davr boshlanishiga olib kelishi mumkin.

Shu bois, muzokaralarning inklyuziv va realistik bo‘lishini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Anqara umidlarni boshqarish va barcha manfaatdor tomonlarni jalb qilish orqali yanada barqaror va samarali diplomatik hamkorlikni rivojlantirishi mumkin.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etdik...