Kun tahili 40- qism

SAYLOVDAN KEYIN TURKIYA TASHQI SIYOSATI

 Saylovlardan keyin Turkiya tashqi siyosati haqida gapirish uchun muhim bir davrdamiz. Saylovda g’alaba qozonsa, Prezident Erdog’an Turkiya tashqi siyosatida davomiylikni yaratishini allaqachon aytgan edik.

Xo‘sh, yangi davr tashqi siyosatida qanday mavzular muhim bo‘ladi? Va bizni qanday tashqi siyosat jarayoni kutmoqda?

SETA / Xavfsizlik tadqiqotlari direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etamiz...

Suriya Turkiya tashqi siyosatining kun tartibidagi eng muhim mavzu bo'lib ko'rinmoqda. Chunki Suriya ko’p jihatdan Turkiyani yaqindan  qiziqtirmoqda. Ular orasida terrorizmga qarshi kurash, qochqinlarning qaytishi, boshqa aktyorlar, xususan, AQSh bilan munosabatlarni aniqlash masalalari ham bor. Shu sababdan Suriyada davom etayotgan jarayonni buzilmagan holda muvaffaqiyatli yakunlash Prezident Erdog’anning birinchi o’rinda turadi. Davom etayotgan jarayon nuqtai nazaridan qaralsa, ma'lum bir yo'l xaritasi shakllangani ko'rinadi. Maʼlum boʻlishicha, bu yoʻl xaritasi Moskvada boʻlib oʻtgan oxirgi tashqi ishlar vazirlari sammitida kvadratik formatda saqlanib qoladi.Boshpana izlovchilarning qaytishi, terrorizmga qarshi kurash va Suriyada keng qamrovli yechimga erishish bu yo’l xaritasining maqsadlaridandir. Turkiyaning boshpana izlovchilarning qaytishi borasida allaqachon aniqroq qadamlar tashlayotganiga guvohmiz. Yaqinda Suriya shimolida qaytish uchun boshlangan infratuzilma loyihasi bu siyosatning aniq natijalaridan biridir. Biroq, YPG masalasi qanday hal qilinishi va qaysi kalendarda davom etishi haqida aniqlik yo'q.

Boshqa tomondan, qochqinlarning Asad boshqaruvidagi hududlarga qanday qaytishi ham sir. Qochqinlar Asad nazorati ostidagi hududlarga qaytishni istamasligi aniq.Chunki bu hududlarda qochqinlar uchun jiddiy xavotirlar bor. Biroq shu o'rinda, Asad va arab davlatlari o'rtasida so'nggi oylarda olib borilgan muzokaralarda qochqinlarni ham o'z ichiga olganini hisobga olsak, bu borada eng ko'p yengil tortadigan davlatning Turkiya ekanligini aytishimiz mumkin.Shu sababli, qochqinlarni qaytarish jarayonini arab davlatlari bilan sinxronlashtirish jarayonning sog'lom va rejali tarzda ishlashini ta'minlashi mumkin.

Albatta, Suriya masalasini faqat qochqinlar va terrorizmga qarshi kurash doirasida hal qilib bo‘lmaydi. Keng qamrovli yechimga erishish uchun Jeneva jarayoni faollashtirilishi kerak.Ya’ni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 2254-sonli rezolyutsiyasi doirasida konstitutsiya yozilishi, Suriyada saylovlar o’tkazilishi va o’tish davrining loyihalashtirilishi kerak bo’ladi. Barcha dinamika hisobga olinsa, bu maqsad hali uzoqda, deyish mumkin.

Yangi davrda juda muhim deb bilgan tashqi siyosat mavzusidan yana biri Ukrainada davom etayotgan urushdir.Urush va Turkiyaning urush davomida olib borgan tashqi siyosati hisobga olinsa, Ukraina inqirozi Turkiyaning tashqi siyosat yondashuvining keyingi yo’l xaritasiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan darajada muhimligini ko’rsatmoqda.

 Turkiyaning birinchi ustuvor vazifasi hozirgi mavqeini barqaror tarzda saqlab qolishdir.Ya’ni Turkiya Ukraina inqirozida vositachi sifatida harakat qilishda davom etadi, inqiroz tufayli o’zini ham, dunyoni ham tashvishga solayotgan muhim masalalarda o’z pozitsiyasini mustahkamlaydi va urushning chuqurlashishi yoki boshqa davlatlarga tarqalishining oldini olishga harakat qiladi. Rossiya bilan munosabatlar endi Ukraina inqirozi bilan chambarchas bog'liq.

Albatta, Turkiya-Rossiya munosabatlari doirasi ancha keng. Bu faqat Ukraina bilan chegaralanib qolmaydi. Biroq, Ukraina hal qiluvchi fayl ekanligi ham juda aniq.Shuning uchun Ukrainada katta o'zgarishlar ro'y berishi dargumon. Biroq Turkiya va G‘arb o‘rtasida urush yo‘nalishini o‘zgartirishga parallel ravishda yangi munosabatlar modeli ishlab chiqilishi kerakligi juda aniq. Turkiyaning Yevropa va NATO uchun ahamiyati endi yanada aniqroq tushunildi.

Boshqa tomondan, Yevropa va AQShning Rossiyani Ukrainadagi muvaffaqiyatsizlikka mahkum etish siyosati qanchalik barqaror bo'lishi muhim savol.  Bundan tashqari, hozirgi siyosat ko'p narsa qilmayotgani, ular urushni davom ettirishga xizmat qilishi va oxir-oqibat butun Evropani beqarorlashtiradigan dinamikaga aylangani juda aniq. Shu sababdan Turkiyaning Ukraina inqirozi tufayli tutgan pozitsiyasi tufayli Turkiyaga bosim o'tkazish ehtimolini ko'rmayapman.Aksincha, yangi davrda Yevropa va Turkiya o’rtasida Turkiyaning strategik ahamiyati ortib borayotganidan kelib chiqqan holda yangi munosabatlar modeli ishlab chiqilishi kerak. Boshqacha aytganda, Turkiya bilan urushib, Turkiyaga qarshi pozitsiyani kengaytirib yoki Turkiyaga qarshi jabha tuzib Turkiyani yutib bo‘lmaydi.

Shu sababdan Yevropa va Turkiya o'rtasida Ukraina inqirozining yanada ko'proq xavf tug'dirishi ehtimoliga qarshi yangi geosiyosiy konsensus paydo bo'ldi.Turkiya manfaatlari va xavfsizligi faqat Yevropa bilan kelishilgan, lekin kerak bo'lganda avtonom harakat qila oladigan istisno siyosatdir.

Boshqacha aytganda, na Yevropa bilan ikki xil jabhada qatnashish, na Yevropaning Rossiyaga qarshi pozitsiyasini shubhasiz qabul qilish.Bu Turkiya-Yevropa munosabatlaridagi yangi davrning eng muhim shiori bo'ladi.Turkiya manfaatlari va xavfsizligi faqat Yevropa bilan kelishilgan, lekin kerak bo'lganda avtonom harakat qila oladigan istisno siyosatdir.Boshqacha aytganda, na Yevropa bilan ikki xil jabhada qatnashish, na Yevropaning Rossiyaga qarshi pozitsiyasini shubhasiz qabul qilish.Bu Turkiya-Yevropa munosabatlaridagi yangi davrning eng muhim shiori bo'ladi.

Yangi davrning eng muhim mavzularidan biri Turkiya va AQSh o'rtasidagi munosabatlar bo'ladi. Biz yaxshi davrni boshdan kechirmoqdamiz, deyish mumkin emas. Turkiya-Amerika munosabatlari dinamikasi, umumiy manfaatlar idroklari va tahdid tushunchalari sezilarli o'zgarishlarga uchradi.Endilikda o‘zgaruvchan xalqaro tizimning asosiy dinamikasi Turkiya-Amerika munosabatlariga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Umumiy manfaatlarga ega bo'lgan sohalarda davomiylikning ayrim elementlari hali ham mavjud, ammo manfaatlar umumiy bo'lmagan ko'plab masalalar ham mavjud.Albatta, tahdidni idrok etishda umumiylik mavjud. Masalan, terrorizmga qarshi kurash shulardan biridir.Biroq YPG masalasi Turkiya uchun umumiy tahdiddan ko'ra AQShga asoslangan tahdid sifatida qaralmoqda. Bu muammoni hal qilmasdan turib Turkiya-Amerika munosabatlarida katta taraqqiyotga erishish mumkin emasdek. Albatta, yangi davrda oldinga siljishni kutayotgan ayrim masalalar ham bor. Misol uchun, yaqin kelajakda F 16 masalasida muvaffaqiyatga erishish mumkin bo'lishi mumkin.Ikki tomonlama munosabatlarda iqtisodiyot ham ustuvor masala deb aytishimiz mumkin. Ikki tomonlama savdo aloqalarini 100 milliard dollarga yetkazish bu borada harakatlantiruvchi omil sifatida qaralmoqda.Turkiya-Amerika munosabatlarida yangi strategik asosga ehtiyoj bor. Xuddi Turkiya-Yevropa munosabatlarida bo'lgani kabi, Turkiyaning ham yangi davrda xuddi shu geosiyosiy asosni qabul qilishini ko'ramiz.Boshqacha qilib aytganda, Turkiya o'z muxtoriyatiga asoslangan yondashuvni namoyish etadi. Biroq, bu avtonomiya AQShga qarshi va doimiy qarama-qarshilik tarzida davom etmaydi.

Yangi davrning eng qiziq mavzularidan biri Yaqin Sharq va mintaqadagi normallashuvdir. Bu tashqi siyosatda muhim fayl sifatida davom etadi.Turkiya mintaqaviy normalizatsiyani qo'llab-quvvatlaydi, deyishimiz mumkin.Darhaqiqat, mintaqaviy normallashuv hozircha muammolarni hal qilishga unchalik yordam bermasa-da, bu mintaqada keskinlikni pasaytirish, mojarolarni muzlatish va salohiyatli hamkorlikni chuqurlashtirish kontekstida qo'yilmoqda.Bunday mintaqaviy konyunktura ayniqsa Turkiyaning iqtisodiy manfaatlariga xizmat qiladi. Yangi davrda Yaqin Sharq bilan munosabatlarda ramka aniqroq bo'lishi mumkindek ko'rinadi.

Saylovdan keyingi Turkiya tashqi siyosatida Turk Davlat Tashkiloti orqali Markaziy Osiyoda faol bir davr bo'ladi, Osiyo Yana tashabbusi davom ettiriladi va Afrika bilan aloqalar yangi bosqichga ko'chiriladi. Xalqaro tizim taranglashgan va mintaqa normallashayotgan bir paytda Turkiya bu ikkisini birlashtirgan yondashuvni qo’llash orqali xalqaro maqomini yanada mustahkamlaydi.

SETA / Xavfsizlik tadqiqotlari direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etdik.