Turkiya tashqi siyosatig qarash 2- qism

 Turkiya tashqi siyosatig qarash 2- qism

 SURIYA INQILOBI, TURKIYA VA DUNYO

"TURKIYA TASHQI SIYASAT QARASHI"  dasturining  yangi bo'limi bilan  uchrashib turibmiz. Dasturimizning bugungi soni "Suriya inqilobi, Turkiya va dunyo" mavzusiga bag'ishlanadi.

Xalqaro aloqalar bo'yicha  mutaxasiss Dr. Jemil Do’gach Ipekning bu boradagi bahosini taqdim etamiz.

2011-yilda Asad boshchiligidagi Baas rejimiga qarshi  oʻz talablarini eʼlon qilish uchun koʻchaga chiqqan Suriya xalqiga ogʻir qurollar bilan javob berganida boshlangan ichki urush, yaqinda SMQ va XTSning Damashqqa kirishi bilan qisman tugadi.

 8 dekabrdan boshlab Suriyada butunlay boshqacha siyosiy voqelik yuzaga keldi.

Bu voqelik yangi davrda Suriyaning ham ichki tartibida, ham xalqaro munosabatlarida tub o‘zgarishlar yaratadigan jarayonning boshlanishi sifatida baholanmoqda.

Volter hazil bilan aytganidek, Muqaddas Rim imperiyasi o‘z qudratini va hukmronligini qariyb ming yil davom ettirganidan so‘ng so‘nggi oyoqqa turganidek, endi  na muqaddas, Rim  na imperiyadir

 Bugungi kunda global miqyosda biz duch kelayotgan muammo quyidagicha: taxminan 2,5 asrdan keyin liberal dunyo tartibi o'zining oxirgi kunlarida na liberal, na butun dunyo bo'ylab, na tartiblidir.

 Butun dunyo haqida gapirish tobora qiyinlashib bormoqda. Global asoslarni yaratishga urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Protektsionizm kuchaymoqda, global savdo muzokaralari natija bermadi. Quvvatning yangi markazi sifatida paydo bo'lgan kibermakondan foydalanishni tartibga soluvchi juda kam qoidalar mavjud.

Har biri o'ziga xos bo'lgan mintaqaviy buyurtmalar yoki tartibsizliklar paydo bo'ladi. Bu vaziyatga eng yaxshi misol Yaqin Sharq va Suriyada sodir bo'layotgan voqealardir.

Bugungi dunyo 1939-1991 yillardagi mafkuraviy qutblangan dunyoga o'xshamaydi; Bu birinchi jahon urushidan oldingi o'n yilliklarni, ya'ni global urushni eslatadi.

Aytishimiz mumkinki, biz hozirda global va mintaqaviy kuchlar ko'tarilib, pasayib borayotgan davrda milliy kuch urushi(lar)iga guvoh bo'lamiz.

Hukmron imperatorlik AQSH doimiy ravishda status-kvoni saqlab qolish uchun harakatlarni amalga oshirishga intiladi. Boshqa tomondan, Xitoy, Angliya va Turkiya kabi kuchayib borayotgan aktyorlar AQSh tomonidan kuch va boylikning nomutanosib taqsimlanishidan bezovtalanmoqda.

Rossiya Federatsiyasi va Evropa Ittifoqi kabi ko'p millatli tuzilmalar o'zlarining sobiq shon-sharaf kunlarini qidirmoqdalar.

 G'arb SSSRning qaytishidan xavotirda; Rossiya esa G'arb tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan rejim o'zgarishi to'lqinidan qo'rqadi. Ikkala tomonning umumiy qo'rquvi, ular aytganidek, "radikal islomdir". Deyish mumkin.

Dunyodagi umumiy vaziyatga nazar tashlasak, 1945-1989 yillardagidek katta mafkuraviy kurash eshik oldida emas. Darhaqiqat, yangi "Temir parda" yo'qdek.

 Hukmron dunyo qudrati bilan bir qatorda o'sib borayotgan va pasayib borayotgan kuchlar ham mavjud (ular AQShning hukmronligini pasaytirmoqchi bo'lgan, ammo bu maqsadga erishish uchun hali yetarlicha kuchli bo'lmagan).

Bu holat mavzu bilan shug'ullanuvchi mutaxassislar o'rtasida ba'zi kelishmovchiliklarga olib keladi. Ayrim ekspertlar hozirgi vaziyatni tushunish uchun Sovuq urush nostaljisiga murojaat qilish tendentsiyasi mavjud, ammo bu aniq o'xshashlik emas.

Hozirgi vaziyat 19-asrning ikkinchi yarmiga koʻproq oʻxshaydi, yaʼni yangi vujudga kelayotgan buyuk davlatlar oʻrtasidagi raqobat davri va davlatlar oʻrtasidagi munosabatlar mafkuraviy asoslarga emas, balki milliy manfaatlarga asoslanadi.

 Hozirgi global tuzilmada hukmron kuch mavjud, biroq u o'z milliy manfaatlarini himoya qilishga yoki ularga erishishga intilayotgan boshqa kuchlarning qiyinchiliklariga tobora ko'proq duch kelmoqda.

 Dunyo hali ham eskilari bilan siljiydi, 21-asrni 20-asrning linzalari orqali tushunishga harakat qilmoqda.

Shunday ekan, Suriya/Yaqin Sharq va butun dunyo uchun biz ikkinchi sovuq urush yoqasida emasmiz, deb bemalol ayta olamiz.

Bugun yetib kelgan nuqtada Turkiya Suriyada qisqa muddatda boʻlmasa, uzoq muddatda gʻoliblar qatoriga kirdi. Tutilgan Asad rejimi ozchilikning etnik va diniy/mazhabiy diktaturasi boʻlganligi sababli, Eron xorijiy shia bosqinchisi edi va Rossiya Asad va Eronni qoʻllab-quvvatlashi bilan bulgʻangan va Suriya maydonida joylashtirgan havodan boshqa narsaga ega emas edi.

AQSh esa terror tashkiloti PKKning Suriyadagi bo'limi bilan harakat qilib, qonuniylik muammosiga kirdi.

Turkiya uchun yana bir foydali jihat shundaki, Turkiya -geografik jihatdan Rossiya va Eronga qaraganda Suriyaga kuch ishlatish uchun harbiy qismlarni yuborish osonroqdir.

Turkiya Respublikasi Suriyadagi voqealar boshlangan 2011-yilning mart oyidan buyon Asad rejimiga qarshi (hatto xalqaro maydonda dastlabki xalqaro konsensus buzilganidan keyin yolg’iz qolish hisobiga) harakatlarni qo’llab-quvvatladi.

Bundan tashqari, 2016-yilda Firat qalqoni operatsiyasi bilan xalqaro huquqdan kelib chiqqan huquqlaridan foydalanib Suriya hududiga shaxsan aralashdi.

Furot qalqoni operatsiyasidan beri Turkiya, fuqarolik, harbiy va h.k. Mintaqada Suriya xalqining barcha unsurlari bilan yonida bo'ldi va bu kurash uchun moddiy va ma'naviy jiddiy xarajatlarni to'lashda davom etmoqda.

 Shuning uchun bu yerdagi kurash faqat Suriya xalqining ozodlik kurashi boʻlib qolgan, balki Turkiya uchun omon qolish muammosiga aylangan.

 Kelgusi davrda Suriyada paydo bo'ladigan ijobiy ko'rinish, Turkiya tashqi siyosati uchun nafaqat Suriyada, balki barcha jabhalarda katta yutuqlarga olib keladi.

Xalqaro aloqalar bo'yicha  mutaxassis Dr. Jemil Do’gach Ipekning baholasini taqdim etdik.