Turk dunyosiga bag'ishlangan umrlar 46- qism

To’len Abdiquli

Bu hafta qozoq xalqining eng muhim siymolaridan biri, Turk dunyosining davlat arbobi, yozuvchi va mutafakkiri sifatida tanilgan To’len Abdiquli haqida suhbatlashamiz.

 Abdiquli qozoq adabiyotining yetakchi nomlaridan biri bo‘lib, o‘z asarlari bilan ham qozoq xalqi, ham turk xalqi qalbidan taxt o‘rnatgan nomdir.To‘len Abdiquli 1942-yil 4-sentabrda Qo‘stanay viloyatining Jangeldi tumanidagi Enbek qishlog‘ida tug‘ilgan. 1965 yilda Qozoq davlat universitetini tamomlagan. 1965-1970-yillarda “Qozog‘iston pioneri” gazetasida adabiyotshunos, bo‘lim mudiri, bosh muharrir yordamchisi bo‘lib ishlagan. 1977-1979-yillarda “Qozoq kino” kinostudiyasida bosh yozuvchi boʻlib ishlagan. 1994 yilda Qozog‘iston prezidenti o‘rinbosari, 1997 yilda esa Qozog‘iston ichki siyosat boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari lavozimlarida ishlagan.

To‘len Abdiqulining ilk asarlari 1964 yilda nashr etila boshlandi. 1964-yilda “Ufuk”, 1971-yilda “Kuzgi yaproq”, 1974-yilda “Haqiqat”, 1979-yilda “Aytilmagan haqiqat” qissalari nashr etildi.Qozoqlarning jamoa xo‘jaligiga aylanib, o‘rnashib ketish davri umumiy tasvirlangan bu hikoyalarda xalq an’analari, urf-odatlari mahorat bilan yoritilgan. Voqealarni unutmasdan yoshlarga yetkazishni maqsad qilganidan tashqari, sovet tuzumiga ham tanqidiy ishoralar qilgan.

Uning “Ezgulik jabhasi”, “Hayot yo shuhrat” nomli qissalari yozilayotgan vaqtda adabiy jamoatchilikda yuksak baholangan. U o‘z asarlarida hayot haqiqatlariga falsafiy nuqtai nazardan baho berib, ularni mahorat bilan yozgan.  Uning asarlari ko'plab xorijiy tillarga, ayniqsa rus va boshqa Sovet Sotsialistik Respublikalari tillariga tarjima qilingan.

 Sho‘rolar davrida “Xalqga qarshi tijorat qilganlar, g‘arazgo‘ylar, birovning orqasiga yashiringanlar, xalqni aldagan yolg‘onchilar, jinoyat qilganlar, pora olib, pora beradiganlar hammasi mening dushmanlar." Lekin ular bilan to'g'ridan-to'g'ri kurashishga kuchim ham, vaqtim ham yo'q. Menda bor qurol faqat qalam.  “Agar yuqorida aytganlarimni o‘z asarlarimda tushuntirib  bera olsam, bu mening bu urushdagi yutug‘im bo‘ladi”, degan edi muallif intervyularidan birida. Bu yerdan anglashilishi mumkinki, muallif mustaqil Qozog‘iston Respublikasining Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyingi dastlabki yillaridayoq ana shunday ichki dushmanlarga qarshi kurashni davom ettirgan.

Sovetlarning tarqatilishini ziyolilar, jumladan, Abdiquli katta xursandchilik bilan qarshi oldilar.Biroq bu yangi davrda mamlakat duch kelgan iqtisodiy va siyosiy qiyinchiliklar To‘len Abdiquli asarlarida ham o‘z aksini topdi.U o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqib, mustaqillikdan keyingi jamiyat dardlari, yangi tartib izlanishlari, alohida shaxslar boshidan kechirgan madaniy qiyinchiliklarni o‘z asarlarida batafsil yoritib berdi.

 Mustaqillikka o‘tish davrida To‘len Abdikuli adabiyot bilan bir qatorda siyosatda ham faol ishtirok etdi va Qozog‘iston parlamentida deputat bo‘lib ishladi.  Adibning bu jihati keyinchalik uning adabiy asarlarida o‘z ifodasini topdi, uning asarlarida siyosiy-ijtimoiy masalalar muhim o‘rin tutdi. To‘len Abdiquli san’at va adabiyot jamiyatni o‘zgartirish uchun muhim unsurlar, deb hisoblaydigan yozuvchilardan biridir. Shuning uchun u o'z mavzularida tez-tez siyosiy va ijtimoiy tanqid va tahlillarni o'z ichiga oladi.

 Asarlarida, odatda, sodda tildan foydalanadigan muallif qozoq xalqi boshidan kechirgan qiyinchiliklar, ichki dunyosidagi voqealarni chuqur yoritadi.  Chunki yozuvchi sho‘rolar davrida o‘z xalqining fojiasini, mustaqillikka erishgandan keyingi dastlabki yillardagi notinchlikni o‘z boshidan kechirgan. Shu jihatdan nafaqat Qozog‘iston, balki butun turk dunyosi va undan tashqarida keng o‘quvchilar ommasiga yeta oldi. To‘len Abdiquli asarlarining universal o‘quvchi topishining yana bir sababi shundaki, u har bir madaniyatdan o‘quvchiga o‘zini topish imkonini beradi, ya’ni har bir madaniyatda tushunarli uslubda yozish qobiliyatiga ega.

Qalami bilan butun umr kurashini ko‘rsatgan To‘len Abdiquli “Ezgulik” qissasi bilan Qozog‘iston Respublikasining “Davlat mukofoti”, “PEN-klub” mukofoti va Frants Kafka nomidagi Yevropa “Oltin medali”ga sazovor bo‘ldi. Old. VI. 2013-yili Turk dunyosi adabiy jurnallari kongressi tomonidan Turk dunyosida yilning eng yaxshi adabiyoti odami deb e’lon qilingan.  Yozuvchining hikoyalari Qozog‘iston umumta’lim maktablarining 7-8-sinf o‘quvchilari uchun adabiyot o‘quv dasturiga kiritilgan. "Batish Qiz" va "O'ng qo'l Erseyyid" hikoyalari asosida film suratga olindi. Nihoyat, ishonch bilan aytishimiz mumkinki, To‘len Abdiquli nafaqat qozoq xalqi, balki butun dunyo uchun muhim ziyoli hisoblanadi. O‘z asarlari bilan inson qalbi tubiga kirgan Abdiquli ijtimoiy-siyosiy mavzudagi fikrlari bilan ham katta ta’sir o‘tkazgan.  Uning qalami qozoq xalqining tarixi, madaniyati, muammolarini dunyoga tanitgan qo‘llanma bo‘ldi.

 Qozoq adabiyotining ulug‘ nomi bizlarga uning asarlarida nafaqat hikoyalar, balki insoniy holatning chuqur instinktiv tuyg‘ularini ham taqdim etadi.

Hurmatli tinglovchilar, qozoq xalqining atoqli adibi To‘len Abdiquli haqida qisqacha to‘xtalib o‘tildi.TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan Umrlar ” dasturini tingladingiz.