Turk dunyosiga bag’ishlangan umr-39

Qirg’iz olim Qosim Tinistanov

Bugun biz sizlarni yosh Qirg'iziston Sovet Respublikasining shakllanishi va rivojlanishiga muhim hissa qo'shgan davlat arbobi, shoir, yozuvchi, o'qituvchi, XX asrning teatr aktyori bilan tanishtiramiz. Biz 19-asr boshlarida yashab oʻtgan qirgʻiz ziyolilaridan biri boʻlgan Qosim  Tinistanov haqida soʻz yuritamiz.

Hurmatli tinglovchilar, Qosim Tinistanov 1901 yilda hozirgi mustaqil Qirg'iziston Respublikasi chegarasidagi Baliqchi shahri yaqinida joylashgan Tiripikti qishlog'ida tug'ilgan.

U dastlab otasidan eski yozuvni o‘rganib, 1909-1912 yillarda o‘zi tug‘ilgan qishlog‘idagi mahalla maktabiga, 1912-1912 yillarda Sazanova shahridagi jedid uslubida ta’lim beradigan o‘zbek maktabiga bordi. 1914-1916 yillarda Qorakoʻldagi “Rus-Tuzem” maktabida oʻqigan, u yerda rus boʻlmaganlar rus taʼlimini olgan. Toshkentdagi Qozoq-qirg‘iz xalq ta’limi institutini 1924-yilda tugatgan. Talabalik yillarida Toshkentda qozoq tilida chiqadigan “Jana O’ris” va “Ak Jo’l” gazetalari tahririyatlarida, “Jas Kayrat”, “Sana” jurnallarida ishlagan. Bolaligidan tilga bo‘lgan hayrat va qiziqishi bilan turkiy shevalardan qozoq, o‘zbek, tatar, ozarbayjon tillaridan bemalol foydalangan. U hatto ona tili sifatida o‘rgangan qozoq shevasida ilk she’rlarini ham yozgan.

Tinistanov o‘zining ilmiy shaxsi bilan bir qatorda adabiy shaxsi bilan ham mashhur.U nafaqat qirg‘iz yozma tilining asoschilaridan bo‘lgan, balki arab alifbosida yozilgan qirg‘iz tilini avval lotin alifbosiga, so‘ngra kirill alifbosiga o‘tkazishda ham faol ishtirok etgan.Uning Bokuda boʻlib oʻtgan 1-turkologlar qurultoyida taqdim etgan “Yangi qirgʻiz alifbosini yaratishning asosiy tamoyillari haqida” nomli maqolasi qirgʻiz tilshunosligi sohasida yozilgan ilk ilmiy tadqiqotdir.

Tinistanov qirg‘iz tilini mahalliy sheva emas, balki yozma adabiy tilga aylantirish imkonini berdi. U adabiy tilda qirg‘iz tilining qaysi shevasini qo‘llashni belgilab bergan, ko‘plab grammatik atamalarni topgan va bu atamalarni o‘z asarlarida qo‘llagan. Qirgʻiz tilida oʻrnatilgan lingvistik asos yaratdi. Qirg‘iz tilshunoslari Tinistanov qirg‘iz tiliga ilk bor kiritgan grammatik atamalarni hozir ham ishlatib kelmoqda.

 1927 yil mart oyida Sovet Ittifoqi tarkibida muxtoriyatga ega boʻlgan Qirgʻiziston avtonom  hududiy  Sotsialistik respublikaga aylangach, Tinistanov yangi tashkil etilgan davlatning xalq taʼlimi vaziri etib tayinlandi. U bu vazifani 1930 yil 1 sentyabrgacha davom ettirdi. U sil kasalligi bilan kasallanganligi sababli "uzoq muddatli davolanish" tufayli o'z lavozimidan iste'foga chiqdi.  Vazirlikdan ketgach, bir muddat davolangan Tinistanov 1931 yilning yozida Qirg‘iziston Respublikasi Milliy ilmiy tadqiqot institutida o‘qituvchi bo‘lib ishlay boshlaydi. U 1937 yilning avgustigacha mazkur institutda o‘qituvchi, kafedra mudiri va dekan bo‘lib ishladi.Institutda ishlagan davrda asosan qirg‘iz tili grammatikasi, morfologiyasi, imlo qoidalari va ilmiy terminologiyasi bo‘yicha tadqiqotlar olib bordi. Qirg‘iziston pedagogika institutida qirg‘iz tili instruktori, 1932 yilda dotsent, 1936 yilda professor bo‘ldi. U 35 yoshida professor sifatida “Qirg‘izistonning eng yosh professori” unvonini shu kungacha saqlab kelmoqda.

Tarixda “Buyuk terror” nomi bilan mashhur bo‘lgan Stalinning qarama-qarshi qarashlarga qarshi olib borgan tozalash siyosati davrida davlat arboblari va ziyolilarining aksariyati, ayniqsa, dastlabki davrda Qirg‘izistonda qatl etilgan yoki surgun qilingandir. Unda aniq ayblov bo‘lmasa-da, Qosim Tinistanov Moskvadan chaqirib olinadi va u nashrga tayyorlanayotgan “Manas” dostonining so‘nggi tayyorgarliklariga borgan va 1937 yil 1 avgustda hibsga olingan. Qiynoqlar bilan kechgan uzoq davom etgan tergov natijasida u “millatchi va xalq dushmani” deb tan olindi va 1938 yil 6 noyabrda otib o'ldirilgan. Uning qabri 1991 yilda Bishkekdan 15 km uzoqlikda joylashgan eski  Ko’mir konida 138 kishi bilan topilgan. Dunyoga mashhur yozuvchi Chingiz Aytmatovning otasi To‘ro’qul Aytmatovning jasadi ham xuddi shu joydan topilgan. Ata Beyit nomli maqbara yaratilib, 138 kishining ismi-sharifi yozilgan, muzeyga aylantirilgan  maqbarada  u yerdagi odamlarning buyumlari ko‘rgazmaga qo‘yilgan.

Shunday qilib, Qirg‘izistonning birinchi professori Qosim Tinistanov ham boshqa ziyolilar bilan bir taqdirni baham ko‘rdi. U Toshkentda uchrashgan O‘rta Osiyo turk ziyolilari bilan birgalikda asos solgan turk dunyosining kelajagi haqida o‘ylagan va nafaqat o‘z xalqi haqida fikr yuritgan.  Alash Oʻrda harakati va unga tegishli yozuvlar yangi maʼmuriyatni choʻchitib yubordi va uni yoʻq qilishga harakat qilindi. To‘xtovsiz mehnat qilayotgan Ksim Tinistanov o‘z xalqini o‘ziga xos tarzda tarbiyalash maqsadida ilk ma’rifiy kitobni yozgan ziyoli. U ommadan to‘plaganlarini nashrga tayyorlab, qisqa bo‘laklar holida jamlagan qahramonlik dostonlarini nashr ettirdi. Bu uning xalqi uchun qilgan harakatlaridir. O'z xalqi uchun qilgan bu sa'y-harakatlari uchun u o'tmishni sog'inish va davlatga qarshi xalqqa qarshilik ko'rsatish jinoyatlari deb  qamoqqa olindi.  Oxirgi so‘roqda u “Alash O‘rda” partiyasi a’zosi ekanligini va yaxshi sovet himoyachisi ekanligini ta’kidlab, boshqa ayblovlarni rad etdi. Shunga qaramay, uning jazosi surgunga almashtirilmadi, balki u xalq dushmani sifatida qatl etildi.

Qosim Tinistanovning asarlari va qoʻshgan hissalari uning vafotidan keyin ham qirgʻiz madaniyatida chuqur iz qoldirdi. Uning asarlari, xususan, qirg‘iz tili va adabiyoti taraqqiyotida tamal toshi sanaladi. Qirg‘izistonda uning nomi bilan atalgan maktablar, ko‘chalar bor. Qosim Tinistanov Qirg‘iziston tarixidagi muhim ziyolilardan biri sifatida hamon hurmat va ehtirom bilan yodga olinadi.

Hurmatli tinglovchilar, bugun qirg‘iz ziyolisi kasim Tinistanov haqida qisqacha so‘z yuritildi.

TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan Umrlar ” dasturi