Turk dunyosiga bag’ishlangan o’mr 36- qism

Bugun sizlarga qozoq xalqi jahon adabiyotiga olib kirgan eng muhim shaxsi hammuallif, mutafakkir, Markaziy Osiyo turk davlatlarining muhim davlat arbobi Qozoq zamonaviy adabiyotining shakllanishiga ulkan hissa

 Muxtor Avezov 1897-yil 28-sentabrda Semey viloyatining Shingdag‘ ma’muriy bo‘limi sakkizinchi qishlog‘i Ayakkarag‘anda tug‘ilgan. Otasining ismi O'merxon. Olti yoshida bobosi Avez ko‘magida arab harflarini o‘rgana boshlagan va Abay Kunanboyev she’rlarini yod olgan. Keyin qishloq maktabiga borib, 1908 yilda o‘zi o‘qishga kirgan Semeydagi madrasadan rus maktabining tayyorgarlik sinfiga o‘tadi va 1919 yilda Semey o‘qituvchilar maktabini tamomlaydi. Bu yerda boʻlganida “Alash” yoshlar uyushmasiga asos solgan va turli  kuluplarning  ochilishiga yetekchilik qilgan.1919-yil 4-dekabrda bolsheviklar Semeyda hokimiyatni qoʻlga kiritgach, Avezov Semey viloyati inqilob qoʻmitasining kazaklar boʻlimiga ofitser boʻldi.

1920-yil fevralidan bo‘lim mudiri bo‘lib ishlagan. Qozog'istonda boshlangan ochlik davrida u kazak xizmatchilarining favqulodda kengashini tuzib, bolsheviklarning kazak ziyolilarini jazolash siyosatini va Moskvaning ataylab ochlik keltirib chiqargan iqtisodiy bosimini qattiq tanqid qildi.

1922 yilda Toshkentdagi O‘rta Osiyo davlat universitetiga o‘qishga kiradi. Keyingi yili o‘qishga kirdi va 1928 yilda Leningrad davlat universitetining ijtimoiy fanlar fakultetining til va adabiyot bo‘limini tamomladi. Xalqlar o'rtasidagi ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va qozoqlarni sanoat va davlat ishlariga jalb qilish; Qozoq tilini davlat tili deb e’lon qilishni, rasmiy muomalalarni ona tilida olib borishni, milliy ma’rifat va matbuotga e’tibor qaratishni talab qildi. Bu talablar Bolsheviklar partiyasining kazaklar raislik assambleyasining inqilob qo'mitasida baholandi. Shundan so'ng, arizachilar "millatchi-allaskorist" degan da'vo bilan chetlatish davri boshlandi. 1928-yilda Toshkent O‘rta Osiyo Davlat universitetining Sharqshunoslik fakultetiga assistent lavozimiga o‘qishga kiradi va o‘qish davrida Qirg‘izistonga borib, “Manas” dostonini tadqiq qiladi, to‘plagan doston parchalarini qog‘ozga tushiradi. Sovet maʼmuriyati yana ziyolilarni jazolash siyosatiga oʻtganidan soʻng, 1930-yil 16-sentabrda u koʻplab taniqli shaxslar qatori hibsga olindi. Ikki yillik so‘roqdan so‘ng u uch yillik qamoq jazosiga hukm qilindi.

1932 yil 10 iyunda “Sotsialniy Qozog‘iston” va “Kazaxstanskaya pravda” gazetalarida ochiq xat e’lon qilib, qozoq adabiyoti tarixi va Abay haqidagi ilmiy izlanishlaridan, “Karag‘oz”, “Englik-Kebek” kabi asarlaridan voz kechganini ma’lum qiladi. , "Xan Kene", "Kiyli Zaman".

Shundan so‘ng u ozodlikka chiqarilib, Qozog‘iston qishloq xo‘jaligi universitetiga qozoq tili va adabiyoti o‘qituvchisi lavozimiga vaqtinchalik tayinlandi. 1953-yilda Bishkekda boʻlib oʻtgan dunyodagi eng uzun doston “Manas”ni baholash yigʻilishida soʻzga chiqib, dostonning oqlanishiga katta hissa qoʻshgan. 1955-yilda ilk bor xorijga chiqib, Berlinda Germaniya Demokratik Respublikasi yozuvchilari tomonidan tashkil etilgan qurultoyda faxriy mehmon sifatida qatnashdi. 1957 yilda tavalludining 60 yilligi munosabati bilan Olmaota va Moskvada katta tantanalar bo‘lib o‘tdi. U 1961 yil 27 iyunda Moskvaning Kuntsevo shahridagi Kreml kasalxonasida operatsiya vaqtida vafot etdi va 1 iyulda Olmaota markaziy qabristoniga dafn qilindi. Avezovning “Abay jo’li” romani unga xalqaro shuhrat keltirdi. Asar qozoq shoiri, yozuvchisi va mutafakkiri Abay Kunanboyevning tarjimai holi atrofida. Asrning ikkinchi yarmi va 20-asr. asr boshlarida, Qozoq xalqining ijtimoiy tuzilishi, turmush tarzi, feodal tuzilishi, sinfiy kurashi, e’tiqodi, urf-odat va an’analari, rus istilosi va G‘arb ta’siri haqida so‘z boradi. Qozoq adabiyotining durdona asari hisoblangan bu asar qaysi davrga mansubligi haqidagi hujjatdir. Abay Joli koʻplab tillarga, ayniqsa rus tiliga tarjima qilingan va 1997-yilda Zeynesh Ismail va Ahmet Gungʻor tomonidan turk tiliga tarjima qilingan. Bundan tashqari, Avezov Shekspirning “Otello”, Tolstoyning “Budda”, Alfred Vegenerning “Die Entstehung der Kontinente und Ozeane” kabi boshqa ko‘plab yozuvchilarning asarlarini qozoq tiliga tarjima qilgan.  Yozuvchi tavalludining 100 yilligi munosabati bilan 1997 yil YUNISKO tomonidan “Muxtor Avezov yili” deb e’lon qilindi va dunyoning turli burchaklarida xotira tadbirlari tashkil etildi. Muxtor AVEZOV nafaqat qozoq adabiyoti, balki butun Sovet Ittifoqi respublikalari adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shdi, uni munosib baholadi va kuzatib bordi. Avezov boʻyicha koʻplab nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari tayyorlangan. Uning 20 jilddan iborat so‘nggi to‘plami Qozog‘istonda nashr etilgan.

Hurmatli tinglovchilar, bugun qozoq ziyolisi Muhtor Avezov haqida qisqacha to‘xtalib o‘tildi.

TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan Umrlar” dasturi edi.