Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar 35- qism

 Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar 35- qism

O'ZBEK SHOIRI CHOLPAN

Bugun biz sizlarga yangi o‘zbek she’riyatining asoschisi va eng buyuk shoiri, teatr yozuvchisi, teatr tanqidchisi, tarjimon, qissa va roman yozuvchisi Cho‘lpon haqida qisqacha ma’lumot

Turkiston hududidining  jadidchi shoirlaridan biri Abdulhamit Sulaymon Cho‘lpon 1893 yili bugungi O‘zbekiston chegarasidagi Andijon shahrida tug‘ilgan. Otasi Sulaymonqul Mo’lla Muhammed Yunusog‘li o‘z davrining taniqli olimi bo‘lib, ko‘plab she’r va devonlar yozgan. Uning haqiqiy ismi Abdulhamit Sulaymon. Cho‘lpan taxallusini shoirga o‘sha davrning yetuk pedagoglaridan Munavvar qori bergan. Cho'lpan boshlang'ich ta'limni eski maktablarda olgan. Keyin madrasa va rus maktabida juda yaxshi ta’lim oldi. Arab, fors va rus kabi tillarni juda yaxshi bilgan Cho'lpan turk, nemis va ingliz tillarini ham o'rgangan. U Firdavsiy, Sa’diy, Hofiz, O‘mer Xayyom, Ali Shir Navoiy kabi buyuk siymolar ijodini juda yaxshi bilgan. Bundan tashqari, Usmonli, Qozon va Ozarbayjon turkiy adabiyotini yaqindan kuzatib bordi. Turkiyadan Tevfik Fikret, Jenap Shahabettin, Mehmet Emin, Ziya Go’kalp, Mehmet Akif kabi shoir va yozuvchilar bilan tanishdi. Turkistonda 1905 yildan keyin Ismoil Gaspirali tomonidan nashr etilgan 'Terjuman' gazetasi bilan Ismoil Gaspirali, Mahmudxo'ja Behbudiy va Munavvar Qori kabi Jedidchilar ta'sirida bo'ldi.

U birinchi asarini 1913 yilda yozgan. 1914-1917 yillarda Cho'lpan millatchi jurnalist sifatida tanildi. U davrning muhim masalalarini gazetalarda bayon qilgan va uni mehr bilan kuzatishgan.1917-1918 yillarda Orenburgdagi “Vakit” gazetasida ishlagan vaqtida Boshqird milliy hukumatining kotibi boʻlib ham ishlagan. Oradan bir yil o‘tib ona shahriga qaytib, gazetalarda maqola va asarlarini chop etishda davom etdi. Uning eng muhim asarlari 1917-1920 yillarda yozilgan. Cho‘lpanning ijodi va she’rlari uni san’atkor sifatida tanitgan. Uning ilk she’rlari 1922 yilda “O‘zbek asr shoirlari” antologiyasida chop etilgan. Oʻsha yili uning “Bulutlar” nomli ilk sheʼriy kitobi nashrdan chiqdi. Keyingi yillarda «Uyg‘anish» (1924), «Tan sirlari» (1926) she’riy kitoblari, 1930-yillarda «Saz», «Jo’r» nomli she’riy kitoblari nashr etildi. Darhaqiqat, bu she’riy kitoblar nashr etilgandan keyin jamiyat tomonidan zavq bilan o‘qildi. Dastlabki uchta she’riy kitobida Sharq mamlakatlarini bosib olgan mustamlakachi ruslar va inglizlarga nisbatan nafrat, ularga qarshi kurash tuyg‘usi, ruslarning zulmi, ta’qib va ​​qirg‘inlari, Qo‘qon va Turkistonning boshqa shaharlaridagi qon to‘kilishlari, Turkistonning parchalanishi, xalqning ochligi, qashshoqligi va umidsizligi, asirlikda qolgan Turkiston xalqining orzu-umidlari va yuksak milliy onglari aniq yoki metafora bilan ifodalangan. Cho‘lpon boshqa xalq ziyolilari qatori Turkiston parchalanib, 1924-yilda O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi (SSR) tashkil etilgandan keyin olib borilgan shafqatsiz siyosat qarshisida jim turishga majbur bo‘ldi. Shoir zulmga qarshi, milliy uyg‘onishga da’vat etuvchi she’rlari tufayli sakkiz marta hibsga olingan. 1937-yilda Stalin davrida Toshkentda bo‘lib o‘tgan yozuvchilar yig‘ilishida undan “asarlarida g‘oyaviy nokommunistik masalalarni ko‘rib chiqqani uchun ishiga xiyonat qilganimni aytib, aybiga iqror bo‘lishni” so‘rashdi. Bunga Cho‘lpan: “Meni uch kun ichida isloh qila olmaysiz”, deb javob berdi. Uzluksiz bosim va tahdidlardan so‘ng 1937-yil 14-iyunda panturkistlik jinoyati uchun o‘limga hukm qilindi. U “xalq dushmani” sifatida hibsga olinib, bir yildan ortiq so‘roq va qiynoqlardan so‘ng 1938-yil 4-oktabrda otib o‘ldirilgan. Cho‘lpan bu qonli davrda zulm va istibdodlarga qaramay, katta adabiy meros qoldirgan shoirdir. She'riyatdan tashqari u hikoya va romanlar ham yozgan. Halil Fereng “Chorinin isyani”, “Yarqinay”, “Mushtumzor”, “O‘rtaq Qarshibayev”, “Hujum” kabi teatr asarlari va “Kecha ve Kunduz” romanini yozgan. Ushbu romanning Kecha deb nomlangan birinchi qismi 1936 yilda nashr etilgan, ammo ikkinchi qismi yo'qolgan. Tarjimon sifatida Shekspirning “Gamlet”, Pushkinning “Boris Godunov va Dubrovskiy”, Gorkiyning “Ona”sini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 1990-yillarda Cho‘lpanning barcha asarlari nashr qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1991 yilda nohaq o'ldirilgan boshqa milliy ziyolilar qatori Cho'lpanga xalqaro Navoiy mukofoti berildi. Bundan tashqari, Cho‘lpan nomiga xalqaro mukofot ta’sis etilib, ko‘cha va kutubxonalarga uning nomi berildi. Millati uchun jon bergan mard shoir Cho‘lponni avlodlar, adabiyot ixlosmandlari hech qachon unutmaydi.

Bugun o‘zbek xalq shoiri, jadidchi ziyoli Abdulhamid Cho‘lpan haqida qisqacha to‘xtalib o‘tildi. TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar ” dasturi.