Turk dunyosiga bag’ishlangan umr 32- qism

Turk dunyosiga bag’ishlangan umr 32- qism

MUSA KARULLOH

Bugun sizlarga XX. asr boshidagi rus musulmonlari o‘rtasidagi yangilikchi  harakat yetakchilaridan biri, jurnalist va dinshunos olim, tatar faylasufi Musa Karulloh Bigiyev haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.

 Muso Karulloh deganda, avvalo, diniy olim sifatida duch kelamiz. Keyinchalik u Rossiyadagi musulmonlarning siyosiy harakatlariga katta hissa qo'shgani uchun tan olinadi. Muso Karulloh Bigiyev 1875 yilda Don daryosi bo‘yidagi Novo-Cherkask shahrida tug‘ilgan.U bolaligini Rostov shahrida o'tkazgan. U shu shahardagi rus maktabida o‘qiydi va 1888 yili Qozondagi Go‘l Boyu madrasasiga o‘qishga kiradi.1895 yilda Buxoro madrasasida tahsil olgan. U qaytib kelib, Istanbuldagi muhandislik maktabiga o'qishga kirdi, lekin u diniy ta'limga  yo’nalib  Misrga ketdi.

Bundan tashqari Hijoz, Makka va Madinaga ham bordi. Keyin Hindistonga borib, u yerda taniqli olimlar bilan uchrashdi. Hindistondan Damashqqa, u yerdan Bayrutga bordi. Musa Karulloh shunday uzoq ta'lim safaridan so'ng Rostovga qaytib keldi. U o'qishni davom ettirdi va Peterburg universitetining yuridik fakultetida tahsil oldi.Taʼlim davrida oʻsha davrning muhim gazetalari boʻlgan “Ulfet” va “el-Tirmiz”da turk xalqiga diniy taʼlim berish maqsadida maqolalari chop etilgan.O'sha paytda Rossiyada siyosiy notinchlik hukm surayotgan edi. U o‘z asarlarida rus musulmonlari bu siyosiy vaziyat tufayli orqada qolmasdan harakat qilishlari kerakligini ta’kidlay boshladi. Shu bilan birga, o‘sha davrdagi muhim rus musulmonlarining birinchi, ikkinchi va uchinchi qurultoylari va ularning ahamiyati haqida o‘z o‘quvchilari bilan o‘rtoqlashdi. Bundan tashqari, u ta’lim-tarbiya masalasi, ayollarning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va ba’zi islomiy masalalar haqida ham yozgan.Karulloh rus musulmonlari tomonidan uyushtirilgan barcha qurultoylarda qatnashdi. 1905-yilda boʻlib oʻtgan birinchi qurultoyda markaziy qoʻmita aʼzoligiga saylangan. Oʻzi qatnashgan yigʻilishlar haqida toʻliq maʼlumot bergan Karulloh 1917-yilda boʻlib oʻtgan Butunrossiya musulmonlarining V. qurultoyida ham qatnashgan. Tinmay mehnat qilib, Rossiya musulmonlarining huquqlarini himoya qilgan Muso Karulloh 1920 yilda Rossiya musulmonlarining Ufa qurultoyini chaqirdi. Bu qurultoyda Karullohning “Islomning Elifbosi” nomli asaridagi maqolalar muhokama qilindi.Qurultoydan so‘ng Karulloh ko‘plab yig‘ilishlarda belgilagan maqolalarini o‘qib, nusxalarini islomiy mamlakatlarga tarqatdi. Uning yagona maqsadi bu asarni hatto mamlakat tashqarisida ham chop etish va tarqatish edi.

Nihoyat, 1923 yilda Sovetlar dushmani va siyosiy qochqin Ayaz Ishoqiyning yordami bilan Berlinda “Islom xalqlariga” nomi bilan kitob nashr etildi. Natijada Karullo Moskvaga olib ketilib, qamoqqa tashlanadi. Bu asarlar ko‘rinishidan diniy asarlar bo‘lsa-da, mazmunan siyosiy xususiyatga ega edi. Abdulloh Battal Taymas Karullohning qamoqqa olingani haqidagi xabarni eshitgach, Turkiyaga telegramma jo‘natadi va Turkiyaning sovetlarga murojaati natijasida ozod qilinadi. 1924 keyin uch yil hibsda qoladi. O‘zining kurashlari tufayli Bigiyev 1930-yildan to 1949-yilda vafotigacha surgunda yashadi, ko‘p sayohat qildi, arab tilida asarlar yozdi.Umrining so‘nggida hayotining asosiy asari bo‘lgan Qur’oni Karim tarjimasini nashr etmoqchi bo‘ldi. U bu asarning Rossiyada nashr etilishiga to'sqinlik qildi. Bu asarning arabcha matnini terish uchun Istanbuldan Qohiraga borgan.

Biroq, umrining kunlari sanoqli bo‘lib, 1949-yil 24-oktabrda Qohirada o‘z ishini yakunlashdan oldin bu dunyoni tark etdi. Bu buyuk alloma hurmat bilan dafn qilindi.

Umrini Rossiya musulmonlarining haq-huquqlari uchun bag‘ishlagan bu shaxs unutilmas insonlar qatorida. Qozon ko'chalaridan biri uning nomi bilan atalgan.

 U haqida film suratga olingan. Kitoblari qayta tarjima qilingan va nashr etilgan. 2013-yilda Musa Bigiyev tavalludining 140 yilligi munosabati bilan juda muhim tadbirlar o‘tkazildi.

 Turk olamida tilga olingan Muso Karulloh haqida tezislar yozilib, Turk dunyosidagi musulmonlarning haq-huquqlari haqida yozilgan maqolalarda Muso Karullohning kurashi va qarashlari doimo tushuntirilgan.

 U ilohiyotchi tatar olimi bo‘lib, o‘zining yangicha qarashlari bilan doimo yodda qoladi.

 Hurmatli tinglovchilar, bugun biz Rossiya musulmonlarining haq-huquqlarini himoya qilib, og‘ir siyosiy sharoitlarga bosh egmay umrining oxirigacha o‘z ishini himoya qilgan Muso Karulloh Bigiyev haqida qisqacha to‘xtalib o‘tdik.

TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar dasturi.