Turkiya va Xalqaro Jarayon 77-qism

Iroq- Damashq Islom Davlati, bir necha kun mobaynida Yaqin Sharqning muvozanatini poydevoridan tibratadigan hujumlar uyushtirdi.
O’n minglab qurolli a’zosi bilan hujum qilib Musul, Tikrit va atrofidagi mintaqani quloy bir shaklda ishg’ol etdi. Iroqning Sunnni hududlarini o’z nazoratiga oldi. Bu vaziyat, faqatina Strategik Musul shaharini emas butun Iroqni hatto Yaqin Sharq xaritasini o’zgartiradigan qobiliyatiga ega. Agar ushbu ishg’ollar amalda davom etsa, Iroq hozirgi kunda uchga bo’linishi mumkin. Shunday qilib, 1990- 1991 Iroq urushidan beri yozilgan Iroqning uchga bo’linish ssenariylar amalga oshgan bo’ladi. Agar Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti bundan keyin Suriyada ham Yutuqli bo’lsa, 100 yillik Yaqin Sharq fiziki demografik xoritasi o’zgaradi. Birinchi Jahon Urushidan keyin Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan tashkil etilgan Iroq_Suriya chegarlari yo’q bo’ladi.
Bu vaziyat Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti haqqida ba’zi savollar tug’iladi. Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti kim va maqsadlari nimadir? Qanday bo’lib bu qadar ta’sirli bo’la oladi? Nimaga bunga qarshilik ko’rsatilmyatir? Bu savollarni javoblash uchun, Yaqin Sharqning qayerga qarab borayotganini tahmin etish juda muhimdir.
Marmara Universiteti Siyosat İlimi va Xalqaro Aloqalar Bo’limi Ustozlaridan Prof. Dr. Ramazon Go’zenning mavzu bilan tegishli fikr- mulohazalarini e’tiboringizga havola qilamiz.

Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti, nomidan ham ma’lum bo’lganidek, Iroq va Suriyani o’z ichiga olgan bir “Islom” davlati tuzishni maqsad qilib olmoqda. Bu davlatning sifati esa salafi Sunni nazariyasiga tayangan bo’lishi. Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotining Islomni qilgan tahlili, jihodchi, radikal, boshqa Musulmonlarni kofir sifatida ta’rif qilgan, chetlovchi va kerak bo’lganda shiddatga murojaat qiladi. Madaniy dunyo bilan muqoyasa qilinsa avftoritet bir boshqaruvdan tarafdordir. Buning dastlabi tatbiq etilgan o’rnaklari esa ishg’ol etgan Musulda shaharida ko’rildi. Bu tushunchanimng mintaqada deyarli hech bir davlatda bo’lmaganidek qattiq qo’lik uchun mintaqa shartlariga ziddir. Bu tushuncha va tuzadigan davlat faqatgina Iroq va Suriyada emas, butun hududda bezovtalik yaratishini aytishi mumkin. G’arblik o’lkalar bir tomondan mintaqa o’lkalari bunday bir rejimga ijobiy qaramaydi.
Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti bu qadar mammoali esa, mintaqada qanday bo’lib bu qadar ta’sirli bo’la oldi, misol uchun Suriyada Rakka, Iroqda Musulda va Tikrit kabi shaharlarni qanday quloy bir shaklda ishg’ol eta oldi? Ushbu savolning kamida ikkita javobi bo’la oladi: Birinchisi, Iroq va Suriyadagi kuchi va avftoritet zaifligi Iroqda shaharlarda xavfsizlikni ta’min eta oladigan bir qo’shin va ta’sirchan qurollari kuch mavjud emas. Moliki boshqaruvi na tashkilotlangan va na ham malakali bir qo’shini bor. Na ham o’lkasini mudofaaga qilishga hozir bir ijtimoiy tarafdori bor. Yillardir parcha pacha bo’lib, Iroqda ma’lum hududlar va shaharlarning tashqarisida zatan xavfsizlik ta’min etilmagan. Suriyada esa ichki urush sababi bilan Asad rejimining Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti ustida ta’sirli bo’lish mumkin emas. Shu bois, mashhur Thomas Hobbesning ifodasi bilan Iroq va Suriyada “ tabiyatning vaziyati” yoki o’rmon qanunuiy” mavjuddir. Bundan tashqari, ba’zi mahalliy qabilalar, Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotiga ijobiy qarab va qarashilik ko’rsatmaganlari da’vo qilinmoqda. Bu borada eng muhim unsur Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti ega bo’lgan kuchli qurollar, o’q -dori amborlari va partizanlaridir. Tahminan 40 ming kishidan tashkil topgan bir qo’shin bo’lgani ifoda etiladi. Bu qo’shinning muhim bir qismi, Suriya tuprog’idan kelgan Yevropa yurtdoshi yoshlar ekanligi bilinadi. Rasman e’lon qilinmasa ham, Iroq- Damashq Islom Davlati tashkioti inson, harbiy va iqtisodiy manbalar jihatidan G’arb va mintaqa o’lkalaridan yordam olgani ko’rilmoqda. Bu o’lkalar ta’min etgan yordamlar Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotini hozirgi kuchli holga keltirdi.
Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti, eng ajoyib da’vosi esa, mintaqada Sunniylarning ustunligini rivojlantirish va Eronning mazhabiy hokimiyatini bartaraf etish. Ushbu da’vo, ba’zi o’lkalarning siyosatlari va manfaatlariga mos kelmoqda. Bu o’lkalar qanchaki Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotining tushunchasi ular mos bo’lmas ham ularning jinoyatlariga qarshi ta’sirchan javob bermayatir. Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti uyushtirgan hujumlaridagi muvaffqiyat, qisman ham bo’lsa bu o’lkalarning qarshilik ko’rsatmasligidan yuza chiqmoqda. Misol uchun AQSh, yevropa İttifoqi va ta’siri bo’lgan o’lkalar Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotiga qarshi nima uchun kerakli chora- tadbir olmaganlari maroq etilmoqda.

BMT, NATO va xalqaro xavfsizlik tashkilotlari boshqa vaziyatlarda bo’lganidek, Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotiga qarshi nima uchun qattiq qarorlar va tadbirlar olmadilar? Iroq- Damashq Islom Davlati tashkiloti İroq va Suriya hujumlaridan zarar ko’rgan mintaqa o’lkalari esa bu vaziyatga hayron qolmoqda. Misol uchun Turkiya, ushbu o’zgarishlar sababi bilan katta bir tahdid bilan duch keldi. Turkiyaning Musul Bosh Konsulligi ishg’ol qilindi va 49 nafar Turk yurdoshi garovga olindi. Mintaqadagi 31 nafar Turk tir haydavchisi ham garovga olindi. Turkiya garovdagilarni qutqarish uchun tig’iz bir tanglik diplomatsiyasi yuritishga davom etmoqda.
Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotining , hujumlari hamda garov olish muammosi sababi bilan tashqi siyosiy manfaatlari jihatidan Turkiya qarshilik ko’rsatmoqda.
Garov diplomatsiya Turk ichki va tashqi siyosatiga ta’sir qoldirmoqda. Turkiya garov tangligini yechishi ichki va tashqi siyosatiga bog’liqdir. Bu doirada ichki siyosatda barcha davlat organlari va siyosiy faollar bir xil fikr bilan harakat qilishlari kerak. Faoliyatlariga siyosiy roqabatni aralashtirmasligi kerak. Tashqi siyosat jihatidan esa, Turkiya nozik bir diplomatsiya siyosati etishi majburidir. Turkiya Na Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotini muxotab oladi na ham unga qarshi bir amaliyot uyushtiradi har iki alternative ham Turkiyaning manfaatiga mos emas. Boshqa tomondan, G’arblik ittifoqdoshlar va mintaqa o’lkalari Iroq- Damashq Islom Davlati tashkilotining tahiddiga qarshi hamkorlik qilishi kerak . Ayniqsa BMT va NATO bunday xavfsizlik tangliklarini yechish uchun bor bo’lganini unutmasligi kerak.
Marmara Universiteti Siyosat İlmi va Xalqaro Aloqalar Bo’limi ustozi Prof. Dr. Ramazaon Go’zen mavzu bilan tegishlki fikr va mulohazalarini e’tiboringizga havola qildik.