türkiye – tajikistan munasiwetliri

türkiye awazi radiyosi: tajikistan, yawro – asiya rayonining istratégiyelik ehmiyetke ige döletlirining biri bolup hésablinidu. bu heqte téximu ichkirilep melumatqa ige bolush üchün, «türkiye we yawro – asiya küntertipi» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler bölümi tetqiqatchisi jemil doghach ipekning «türkiye – tajikistan munasiwetliri» mawzuluq analizini siler bilen ortaqlashmaqchimiz. 

* * * * *

tajikistan yawro – asiyaning muhim döletlirining biri. tajikistanning türk dunyasi bilen gireliship ketken bolushigha qarimay, musteqilliqini élan qilghan 1991 – yilidin ta hazirqi küngiche türkiye – tajikistan munasiwetliri cheklik dairide dawamliship keldi. tajikistanning iqtisadiy sharaiti, bir mezgil dawam qilghan ichki urush, tajikistanning rusiye, bolupmu iran bilen ornatqan nahayiti yéqin munasiwetliri tüpeyli telepke layiq küchlük munasiwet ornitilalmidi. biraq, deslepki yillargha sélishturghanda munasiwetlerning nöwettiki ehwalida körünerlik ilgirileshler bar.

türkiye, 1991 – yili 16 – dékabirda tajikistanning musteqilliqini étirap qildi. 1992 – yili 29 – yanwarda ikki dölet arisida diplomatik munasiwetler ornitildi. türkiyening düshenbe elchixanisi 1992 – yili 4 – awghustta, tajikistanning enqere elchixanisi 1995 – yili 16 – öktebirde échildi. türkiyening düshenbide turushluq elchixanisi  1992 – 1997 – yilliri arisida yüz bergen ichki urush peytliridimu xizmetlirini dawamlashturdi.

tajikistan tashqi siyasitide til ortaqliqigha ige bolghan iran muhim orunda turidu. shunga tajikistan bilen iran arisida peqet soda sahesidila emes, maarip we medeniyet – senet saheliridimu gewdilik hemkarliq munasiwiti bar. türkiye jumhuriyitimu «büyük oqughuchi layihesi» dairiside 1992 – 93 – yilliq oqu – oqutush yilidin bashlap xéli köp sanda tajikistanliq oqughuchining türkiyede aliy maarip terbiyesi körüshige purset yaritip berdi.

yawro – asiya iqtisadiy gewdisi we shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolghan tajikistanning yéqinqi yillarda yawropa ittipaqi bilen bolghan munasiwetlirimu güllinishke bashlidi. nöwette yawropa ittipaqining ottura asiyada dawamlashturuwatqan qurulush we yardemlirining gewdilik bir qismi tajikistangha kétiwatidu. yawropa ittipaqi bilen tajikistan arisida tüzülgen kélishimler dairiside, ijtimaiy bixeterlik, sehiye we xususiylar igilikidiki sahelerni tereqqiy qildurush pilanlanmaqta.

tajikistan tebiiy bayliq zapisigha ige bolsimu, jughrapiyesi taghliq bolghanliqi üchün, bularni chiqirip paydilinishta her xil qiyinchiliqlargha duch kelmekte. yene döletning jughrapiyelik qurulmisini arqa körünüsh qilidighan qiyinchiliqlar tüpeyli, tériqchiliq ishlirimu müshkül bolmaqta. yene bir tereptin tajikistan ish – xizmet pursiti yaritish jehettimu her xil saqliniwatqan mesililerni bashtin kechürmekte.

bir qisim ijtimaiy we iqtisadiy qiyinchiliqlar bar bolghan tajikistanda, türk shirketliri we teshebbuskarlirining sanining éshishi tajikistan iqtisadining güllinishige küch qoshidu. xususen, yéqinqi yillardin buyan xususiylashturush dégen nam astida her xil layihe  we qurulushlar otturigha chiqqan tajikistanda, türk shirketlirining bu sahege yüzlinip paaliyetler bilen shughullinishi hem tajikistan hem türkiye üchün paydiliqtur. bu yerde, yéqinqi yillarda türkiye bilen tajikistan arisidiki iqtisadiy we siyasiy munasiwetlerning körünerlik derijide ilgirilesh hasil qilghanliqini we kélechekte téximu kéngiyish mayilliqigha ige ikenlikini eskertip ötüshimizge toghra kélidu. türkiye – tajikistan munasiwetliri mewlana jalaliddin rumigha oxshash katta mutepekkurlarmu ortaqlishilghan küchlük medeniyet mirasi dairiside güllep yashnimaqta. nöwette her ikki dölet munasiwetlerni güllendürüsh iradisining küchlük ikenlikini namayan qilmaqta.

bu dairide, tajikistan pirézidénti imameli rahmanning 2012 – yili 18 – dékabirda türkiye jumhuriyitige qilghan ziyariti jeryanida, munasiwetlerni teshkiliy asasqa ige qilish meqsitide «türkiye jumhuriyiti bilen tajikistan jumhuriyiti arisida hemkarliq kéngishi qurush toghrisidiki ortaq bayanname» imzalandi.

yene türkiye jumhuriyiti tashqi ishlar ministiri mewlut chawushoghluning 2016 – yili 21 – öktebirdiki tajikistan ziyariti sayisida, türkiye jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi bilen tajikistan jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi arisida «2017 – 2020 – yillar arisi hemkarliq pilani» imzalandi. 2016 – yili 21 – öktebirde tajikistan pirézidénti imameli rahman teripidin qobul qilinghan chawushoghlu, uchrishishtin kéyin tajikistan tashqi ishlar ministiri sirajiddin aslaw bilen körüshti. bu ziyaretning muhim nuqtilirining biri, aridin 8 yil ötkendin kéyin tunji qétim ishqa ashurulghan tashqi ishlar ministiri derijilik ziyaret bolushidur. buningdin sirt, öz waqtining qoshma iqtisadiy komitétining teng hoquqluq muawin bashliqi yildirim tughrul türkesh komitétning 9 – nöwetlik yighinigha ishtirak qilish üchün, 2017 – yili 15 – féwraldin 17 – féwralghiche düshenbide ziyarette boldi. buningdin bashqa, her ikki dölet arisida qatnash sahesidimu küchlük hemkarliq dawam qilmaqta we hem tash yoli hem tömür yoli qatnishi üchün muhim hésablinidighan layihelerge her ikki dölet ishtirak qilmaqta. rayonni özara tutashturush liniyeliri qurulushlirida toluqlighuchi rollarni üstige alghan ikki döletning aldimizdiki musapide, bu sahediki hemkarliqini kücheytishini kütüshke bolidu.

yéqinqi mezgillerde soda munasiwetlirimu küchiyishke bashlidi. sanliq melumatlargha qarighanda, türkiye tajikistanning tötinchi chong soda shériki bolup, 2013 – yili tajikistan – türkiye arisidiki soda hejimi 655 milyon 115 ming dollargha yetken. tajikistanda paaliyet élip bériwatqan türk shirketlirining jemiy 50 milyon amérika dolliri qimmitide biwasite sélinma meblighi bar. bulargha qoshumche, türkiye hemkarliq we kordinatsiye agéntliqining tajikistandiki sélinma we yardem xizmetlirimu dawam qilmaqta. tajikistan bilen türkiye arisidiki munasiwetlerning aldimizdiki mezgillerde mueyyen pilan dairiside dawamlishishi we ikki terep munasiwetlirining dawamlashturulushi, munasiwetlerning mustehkemlinishige hesse qoshidu.

bulardin sirt, türkiye bilen tajikistan arisida birleshken döletler teshkilati (b d t), islam hemkarliq teshkilati we iqtisadiy hemkarliq teshkilati dégendek xelqaraliq teshkilatlarda shundaqla xelqara organlargha namzatliq jehetlerdimu yéqin hemkarliq munasiwiti bar.