türkiye awazi radiyosi xewiri:shimaliy qibris türk jumhuriyiti her yili 20-iyulni tinchliq we erkinlik küni süpitide tebrikleydu. 20-iyul, türkiye 1974-yili qibris türk xelqini qoghdash üchün bashlighan keng kölemlik heriketni bashlighan kündur.
1974-yili 20-iyul charshenbe küni, qibris türkliri kolléktip qirghinchiliqtin qutulghan we aralning ikki teng barawer ikki xelqidin biri bolushtek musteqilliqi qoghdap, qibrisning girétsiyege tewe bolushining aldini alghan herbiy heriketning 48-yilliqi.
qibris jumhuriyiti 1960-yili 16-awghust ikki teng barawer hoquqqa ige xelq bolush asasida quruldi. bu jumhuriyetni türkiye hemde qibris türkliri qurulghan tunji künidin bashlapla qizghin qollidi. biraq, qibris rum hakimiyitining rehbiri makariyos buning peqet girétsiye bilen birlishishke qarap bésilghan bir qedem ikenlikini éytishi bilen ehwal özgerdi.
qibris rum xelqi 1963-yili 21-dékabir qibris türklirini yoqitishni we pütkül aralning kontrolluqini 48 saet ichide qolgha kirgüzüshni nishan qilghan akritas pilanini bashlidi. qibris türkliri bolsa, zulumgha qarshiliq körsetti.
kapaletchi dölet bolghan türkiye, b d t ni we xelqaraliq jemiyetlerni 11 yil boyiche heriketke ötüshke chaqirdi. nahayiti epsuski buningdin netije chiqmidi. qibris rumliri 1974-yili 15-iyul ikkinchi qétimliq irqiy qirghinchiliqni meqset qilghan «ifestos pilani» ni bashlidi.
1974-yili 15-iyul girétsiyede yüz bergen herbiy özgirishtin kéyin qurulghan herbiy hökümet makariyosni wezipisidin élip tashlidi. netijide, türkiye-girétsiye we engliye muzakire ötküzüshni bashlidi. muzakirelerdin netije chiqmighanliqi sewebidin, türkiye 20-iyul aralgha esker chiqardi we asasiy qanun tertipini qaytidin ornitishni chaqiriq qildi.
1974-yili qibris tinchliq herikitide ghazi bolghan yilmaz bora anadolu agéntliqning ziyaritini qobul qilghanda: «herbiy heriket bashlanmighan bolsa, qibris türkliri qirghin qilinatti. shimaliy qibris türk jumhuriyitining ana wetinimizning qollishi astida menggü yashaydighanliqigha qetiy ishinimiz» dédi.
aridin 40 yil ötkende shimaliy qibris türk jumhuriyiti rehberliri xelqara jemiyetlerning qesten dölitini étirap qilmighanliqini we teqdirini éniqsizliqqa mehkum qilghanliqini tonup yetti. shimaliy qibris türk jumhuriyiti tashqi ishlar ministiri tahsin ertughrul t r t world qanlining mexsus ziyaritini qobul qilip, shimaliy qibris türk jumhuriyitining bir döletlik hel qilish charsigha ishenmeydighanliqini, chünki qibris rumlirining qibris türklirige barawer muamile qilmaydighanliqini éytti.
u: «shérik bolush yolini sinap baqtuq. néme üchün bolmidi? chünki qibris rumliri qibris türklirini özliri bilen barawer ikenlikige ishendürelmidi. shériklik asasida jumhuriyet qurush formulasi sinap körüldi we muweppeqiyetsiz boldi. chünki yene bir shérik bu yolni xalimidi» dédi.
türkiye qibris türklirining bixeterlikini kapaletke ige qilish üchün aralda herbiy mewjudiyitini dawamlashturmaqta.
shimaliy qibris türk jumhuriyiti tashqi ishlar ministirining sözige qarighanda, bashqa xelqaraliq organlargha oxshash b d t mu mesilini hel qilish emes, belki del mesilining bir qismi bolushni tallighan. chünki b d t türkiyening 1974 – yilidiki herbiy herikitini toqunushning menbesi dep qarash arqiliq qibris mesilisige xata diyagnoz qoyghan.
ministirning qarishiche, hemme 1974 – yili bir qétimliq «türkiye herbiy herikiti» ning emelge ashurulghanliqi mesiliside hempikir bolsimu, xelqara jemiyet bu heriketning, qibris rumlirining qibris türklirining siyasiy heq – hoquqlirini depsende qilishini arqa körünüsh qilidighanliqidin ibaret heqiqetni nezerdin saqit qilmaqta iken.
u: «türkiye hergizmu bu aralning bir girék ariligha aylinishigha yol qoymaydu» déyish arqiliq, aralning üch yüz yildin artuq waqit boyiche osmanlilarning hökümranliqi astida turghanliqigha isharet qilip ötti.
u mundaq dédi:
«biz bu aralgha ay sharidin kelmiduq. ejdadlirimiz bu yerge anadoludin keldi. biz qibris arilida yashaydighan türklermiz. qibrisliq dep millet yoq. qibrisliq rum (girék) yaki qibrisliq türk bar weyaki ermen we marunilargha oxshash az sanliq milletler bar.»
«biz sirtqa chiqishtin qorqattuq»
1974 - yildiki qibris tinchliq herikitining péshqedem eskerliridin ömer özyildirim özlirining bu herikettin ilgiri intayin nachar sharaitta yashighanliqini éytti.
özyildirim anadolu agéntliqining ziyaritini qobul qilip: «rumlar 1963 - yilidin 1974 - yilighiche bolghan ariliqta kentimizdin kishilerni élip kétip hemmisini öltürüwetti. biz sirtqa chiqishtin qorqattuq. herikettin burun biz qorallirimizni b d t tinchliq saqlash qisimlirigha tapshurduq, b d t tinchliq saqlash qismi qorallirimizni girétsiye saqchilirigha berdi.»
özyildirim yene, aralning bixeterliki mesiliside, b d t tinchliq saqlash qisimliri we amérika qoshma ishtatlirigha ishenmeydighanliqini sözlirige ilawe qildi.
«men peqet türkiye armiyesige ishinimen. türkiye armiyesi aralda turushi kérek, ular kétip qalsa, biz tügishimiz.»
qibris mesilisi, bu istratégiyelik ehmiyetke ige sherqiy aqdéngiz arilida yashaydighan ikki perqliq diniy we étnik xelq bolghan qibrisliq türkler bilen qibrisliq rumlar otturisidiki uzungha sozulghan siyasiy toqunushni körsitidu.
qibris türkliri talash – tartishliq aralning salahiyitige munasiwetlik nechche on yil dawamlashqan siyasiy chégishliktin kéyin, bir döletlik hel qilish charisige ishenmeydu. bir döletlik hel qilish charisi, xelqara jemiyetning qibris türk jumhuriyitining ikki xelq we ikki rayonning birlishishidin hasil bolidighanliqi toghrisidiki 1960 - yildin buyan téngip kéliwatqan siyasiy formulani körsitidu.
qibris herikitining yene bir ghazisi besim faruqjan anadolu agéntliqining ziyaritini qobul qilghanda: «men qibris mesilisini fédératsiye shekilde hel qilish charisini qollimaymen. eger ikki xelq birlikte yashaydighan ish bolsa, pajie yüz béridu. qibris türkliri bilen rumlarning birlikte yashishi mumkin emes. biz shimalda yashaymiz, héchqandaq mesile yoq idi» dédi.
