26 – yilida türkiye – qazaqistan munasiwetliri (awazliq)

türkiyening tashqi siyasitige nezer (33)

«26 – yilida türkiye – qazaqistan munasiwetliri»

(doktor jemil doghach ipek)

 2018 – yili türkiye jumhuriyiti bilen qazaqistan jumhuriyiti otturisida déplomatik munasiwet ornitilghanliqining 26 – xatire yiligha qedem qoyduq. biz bu heptilik pirogrammimizda, 26 – xatire yilidiki türkiye – qazaqistan munasiwetlirini analiz qilmaqchimiz. qéni emise diqqitinglar ata türk uniwérsitéti xelqara munasiwetler fakultéti tetqiqatchisi doktor jemil doghach ipekning meslige munasiwetlik «26 – yilida türkiye – qazaqistan munasiwetliri» témiliq analizida bolsun!

**** ** *** *** ** ***** ** * ****

2018 – yili türkiye – qazaqistan déplomatik munasiwetliri ornitilghanliqining 26 yiligha toghra kélidu. hemmige melumki, 1992 – yili 2 – martta qazaqistan jumhuriyiti musteqilliqini élan qilghan idi. musteqilliqi élan qilinip, aridin birqanche minut ötmeyla türkiye jumhuriyiti qazaqistanning musteqilliqini étirap qilghan tunji döletke aylandi. qazaqistan musteqilliqini qolgha keltürgendin kéyin türkiye bilen imzalanghan nurghunlighan kélishim we ehdinamiler her sahediki munasiwetler bilen hemkarliqlarning asasini tiklidi. qazaqistan türkiye bilen bolghan siyasiy munasiwetlerning yétip kelgen sewiyesige parallél halda türkiyening yawroasiyadiki eng muhim siyasiy we iqtisadi shérikliridin birsige aylandi.

qazaqistan – türkiye munasiwetliride yéqinqi mezgillerdin buyan xéli zor ilgirileshlerning qolgha kelgenlikini körüwalghili bolidu. buningda qazaqistanning tashqi siyasitide téximu aktip bolushigha birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishining waqitliq ezasi bolushtek muhim wezipilirining alahide roli bar, elwette. bash merkizi istanbulgha qurulghan türkiy döletler kéngishi, bash merkizi ezerbeyjangha qurulghan türkiy tilida sözlishidighan döletler parlaméntliri kéngishi, bash merkizi qazqistangha qurulghan xelqara türk akadémiyesi we bash merkizi türkiyede qurulghan xelqara türk kültür teshkilati «TÜRKSOY» gha oxshash xelqaraliq teshkilatlar hem kültür, hem siyasiy sahelerde eza döletler otturisdiki munasiwetlerni sistémiliq bir dairide téximu mustehkemlimekte.

qazaqistan – türkiye munaswetliri iqtisadtin bashqa yene bu organlarning paaliyetlirinimu öz ichige alidu. her ikki dölet otturisidiki munaswetlerning kelgüside maarip sahesidimu tereqqiy qilidighanliqi mölcherlenmekte. bolupmu türkiye – qazaqistan ehmet yesiwi uniwérsitétining almata we astanede shöbe échishi shundaqla süpetlik oqughchilarnimu öz dairisige élishi intayin paydiliq bolghusi.

türkiye jumhuriyitining neziride qazqistan dölet reisi nur sultan nezerbayéw tolimu muhim bir zat hésablinidu. türkiye türkiy döletlerning öz - ara hemkarliqini ishqa ashurush üchün serp qilghan zor tirishchanliqini alqishlash bilen birge her daim nur sultan nezerbayéwni «türk dunyasining aqsaqili», «türk dunyasining danishmen rehbiri» dep teriplep kelmekte. hetta enqerede nur sultan nezerbayéwning bir heykilimu tiklendi. bu türkiye xelqining türk dunyasining aqsaqiligha körsetken hörmitining konkért namayendisi idi.

türkiye bilen qazaqistanning yer shari xaraktérliq we rayon xaraktérling mesililer heqqidiki nishanimu ortaqtur. xelqaraliq organlargha tutqan pozitsiyelirimu oxshash. ikki dölet otturisidiki munaswetlerning salahiyiti, nezerbayéwning 2009 – yilidiki türkiye ziyariti jeryanida imzalanghan istiratégiyelik shériklik kélishimi bilen belgilendi. shundaq qilip, ikki dölet otturisidiki munasiwetler qérindashliq we istiratégiyelik shériklik sewiyesige kötürüldi. 

qazaqistanning yawro asiyadiki joghrapiyelik orni sherq bilen gherb otturisida tebiiy bir kawrüklük rolini oynimaqta. munaswetlirimiz qurulghanliqining 26 – yilida qazaqistanda kishi béshigha toghra kélidighan dölet omumiy kirimi eslidiki 700 dollardin 14000 dollargha orlidi. qazaqistan zéminida 1225 xil méniral we 493 türlük kan zapasliri bar. qazaqistanning tebiiy gaz zapisi bolsa, dunya boyiche aldinqi qatardin 12 – orunda we néfit zapisi 13 – orunda turidu.

qazaqistan bilen türkiye otturisida intayin küchlük herbiy hemkarliqtin bashqa yene, dölet mudapie téxnikiliri sahesidimu qoyuq hemkarliqlar mejut. türkiye qazaqistanning qoralliq qisimlirigha herbiy ofétsirlerni yétishtürüp bérishke chong yardemlerni qilmaqta. türkiyening mudapie sanaiti saheside aldinqi qatarda turidighan shirketliri qazaqistanning dölet mudapie sanaiti organlirini tereqqiy qildürüsh üchün xizmet qilmaqta. bir qanche yil ilgiri qazaqistanda «Kazakistan-Aselsan» zawutining qurulushi herbiy sahede tashlanghan eng muhim qedemlerning birsige aylandi. 

türkiye bilen qazaqistan otturisida bir qanche milyon dolar bilen bashlanghan soda munasiwetliri bügünki künde 4 milyard dollargha yetti. bu yéterlik emes, elwette. her ikki dölet bu nisbetni 10 milyard dollargha chiqirishni deslepki nishan qilmaqta. bu nishanning aldidiki eng chong tosalghulardin birsi qazaqistan we türkiye otturisida tiransport nuqtisidin biwaste ulinish bolmighanliqidur. bu mesilini hel qilish üchün pilanlanghan qoshumche yol we pikirler emeliyleshkende, soda munasiwetlirimiz téximu ronaq tapqusi.

xulasilap éytqanda, qazaqistan bilen türkiye ikki ayrim dölet, emma birla xelqtur. bu nuqtida jumhur reis rejep tayyip erdoghan bilen nursultan nezerbayéwmu her ikki döletke we pütün turk dunyasigha nisbeten chong amettur. bolupmu erdoghanning xelqning ichidin kelgen we xelq bashtin kechürgen qyinchiliqlarni teng bashtin kechürgen bolushtin ibaret tejribisi, türk dunyasining éhtiyajliri we kütkenlirini toghra chüshinishige hemde toghra baha bérishige shundaqla ünümlük charilerni sunushigha muhim rol oynimaqta.

türkiye bilen qazaqistan otturisidiki dostluq küch – qudritini ortaq tarixi we kültür rishtisidin almaqta. minglighan yilliq türk tarixini nezerde tutqinimizda, bu 26 yil közni échip yumghanchiliq qisghine bir waqit. biraq her ikki dölet bu qisighine 26 yilliq muddet ichide katta utuqlarni qolgha keltürdi. özara menpeet we hörmetni asas qilghan ikki dölet otturisidiki munasiwetler aldimizdiki mezgillerde téximu qudret tapqusi.

 yuqirida atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler fakultéti tetqiqatchisi doktor jemil doghach épekning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz.