türklerning anadoluni pütünley pethi qilip, yerlishishide türtkilik rol oynighan jemet

türkiye awazi radiyosi xewiri: bu jemet elwette selchuqiylar impériyesining qurulushigha zor töhpe qoshqan «ali selchuq» nami bilen bilinidighan selchuqiylar impériyesining hökümdarliri yétiship chiqqan jemet bolup, bu jemetning ezalirini bu yerde sanap tügetkili bolmaydu. biraq melum sandiki töhpilirige nezer tashlashning özila selchuqiylar jemetining türk tarixida tutqan ornini otturigha qoyush we medeniyetke qoshqan töhpilirini aydinglashturup bérish jehettin yéterliktur.

selchuqiylar impériyesi we jemetige anadoluning ishiklirini achqan malazgirt zepiride sherqiy rim impératori meghlub bolghan hemde selchuqiylar impériyesining ikkinchi hökümdari sultan alp arslan bilen bir kélishim tüzgendin kéyin, dölitige bixeter halda yetküzüp qoyulghanidi.

sherqiy anadoludiki malazgirt zepiri sultan alp arslangha pütkül islam tarixida mislisiz shöhret qazandurghanidi. shuning bilen bir waqitta, bu shöhret selchuqiylar jemetining anadoluda qurulidighan «türkiye selchuqiylar impériyesi» de tutidighan orni jehettin birdin - bir netijini otturigha chiqarghanidi.

selchuqiylar jemetini chüshinish we analiz qilishning eng muhim ölchimi, uning meshhur shexsliridin biri bolghan sultan alp arslan bilen melikshahni chüshinish we analiz qilishtur. ghazi sultan alp arslan adettin tashqiri derijide jesur, shijaetlik kishi bolup, uning isyan kötürgen uruq – tughqanlirigha tutqan epuchanliqi, wizantiye impératorigha qilghan muamilisidin qarap, uning peziletlik, aliyjanab we nahayiti keng qorsaq bir zat ikenlikini biliwalghili bolidu. u, oghli melikshahqa nizalmulmülke oxshashla nahayiti parasetlik bir wezir bilen hemme jayda tinchliq ornitalaydighan bir hakimiyetni miras qaldurghanidi. büyük selchuqiylar impériyesi hakimiyet yürgüzgen döletler uning zamanida sistémiliq we merkezge qarashliq halda bir enene tesis qilishqa tirishqanidi. impériyening chégraliri shimalda ottura asiyadin bashlap, aral we hazar déngizlirighiche, u yerdin kawkaz taghliri we qaradéngiz sahillirighiche؛ gherbte, anadoluning marmara qirghaqlirighiche sozulatti؛ jenubta, pütkül ereb yérim arili sultan alp arslangha we kéyinche uning oghli melikshahqa tewe idi. melikshah zamanida impériyening térrotériyesi sherqte pütkül umman déngizi sahilliridin, iran we sindi – hindistanghiche, hetta afghanistan we türkistanghiche bolghan jaylarni öz ichige alatti.

impériyede biwasite merkezge qarashliq wilayetlerdin bashqa yene, sultanni öz hökümdari dep qobul qilghan yerlik sultan jemetliri, selchuqiylar jemetining ezaliri qurghan musteqil ölkilik beglikler we türkmen beglikliri jemetlirining hemmisi büyük selchuqiylar hökümdarining merkezdiki jemeti bilen qoyuq munasiwiti bar bolup, shu jemetke boysunatti.

buningdin bashqa yene, sultan alp arslan miladiyidin burunqi 5 esir ilgiri bashlanghan sherq we gherbke qilghan herbiy yürüshliride ghalibiyetning sahibi sherqte, toghriraqi dunyaning siyasiy we medeniyet jehettin «sherq» dep bilinidighan rayongha wekillik qilidighan türklerning qolida qalghanliqini körüp, bextiyar halette bu dunyadin ketken. shek – shübhisizki, bu küreshning axirimu bolmighan.

türkler bolupmu abbasi xelipiliri zamanida anadolugha kirishke bashlighan. bu del selchuqiylar impériyesi emdila quruluwatqan mezgil bolup, bu kirishler wizantiye impériyesini endishilendüridighan sewiyege yetken. sultan alp arslan bilen birlikte anadolu türklerning yurti süpitide qobul qilinghan, arqidinla köchmenler yerleshtürülüshke bashlighan.

malazgirt urushining netijisi süpitide sultan alp arslan bilen bashlanghan anadoluning türkler teripidin pethi qilinish heriketliri shunchilik derijide zorayghanki, sherqtin gherbke qarap ishqa kirishtürülgen bu herbiy yürüsh wizantiye impériyesi we ittipaqdashlirining pütün küchini ishqa salghan bolushigha qarimay taki istanbul pethi qilinghangha qeder dawamlashqan.

selchuqiylar jemeti dewrining bu pethi qilish hadisiliri netijiside «anadolu» atalghusining ornigha «türkiye» atalghusi ishlitilishke bashlighan. bu petih heriketliride sultan alp arslan, fatih sultan sulaymanshah, sultan qilich arslangha oxshighan shexslerning qoshqan töhpiliri nahayiti zor rol oynighan.

türk tarixining, hetta dunyaning tarixining muhim dewrini teshkil qilidighan selchuqiylar impériyesining qurghuchiliri bolghan bu büyük jemetni, bu jemetning hérip – charchashni bilmeydighan gheyret – shijaetlirini,  aliyjanabliqlirini we birlik we barawerliklirini alahide tekitleshke toghra kélidu.

tarix tengdashsiz bu jemetning huzurida hörmet we aliy éhtiram bilen yézilghandur. sultan alaeddin keykubadning tarixchisi ibni bibining «selchuqname» si buning eng yarqin namayendiliridin biridur.

selchuqiylar jemeti miras qaldurup ketken bu medeniyet yadikarliqlirining ichide hazirmu aylinish mumkin. bu yadikarliqlar ichide yashawatqan insanlar bolush süpitimiz bilen, bu büyük jemetni chongqur hörmet we aliy éhtiram bilen yad étimiz.