türk dunyasining munewwerliri (03)
yüsüp hemedani: türk tesewwupining yétekchi simasi

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «türk dunyasining munewwerliri» namliq programmimizning bügünki bölümide «yüsüp hemedani: türk tesewwupining yétekchi simasi» heqqide toxtilimiz.
qéni undaqta, xelqaraliq munasiwetler mutexessisi doktor jemil doghach ipekning bu heqtiki anilizigha qulang salghaysiler!
*** *** ***** *** *****
yüsüp hemedani türk dunyasining islamlishishini we anadoluning qayta türklishishini emelge ashurghan yesewiye we neqshibendiye teriqitining yétekchiliridin biridur. 11-esirde yashighan bu ulugh sopi, hem pikirliri hem yétishtürgen shagirtliri bilen islam dunyasida iz qaldurghan. bu hörmetke sazawer shexs, bolupmu türk esillik bir sopi süpitide diqqet tartidu. uning hayati türk-islam pikrining muhim bir ülgisi bolup, tesewwupning keng bir jughrapiyede tarqilishigha töhpe qoshqan.
yüsüp hemedani 1048-yili hemedan shehiride tughulghan. u chaghda hemedan seljuq dölitining hökümranliqi astida bolup, türk nopusi zich jaylashqan rayon idi. hemedanining ailisi türk neseblik bir aile bolup, bu ehwal uning hem türk kimlikini hem islamiy kimlikini kücheytken bir amil bolghan.
yash waqtidin bashlapla ilim tehsil qilghan yüsüp hemedani, bolupmu hedis, fiqhi we kalam saheliride chongqur bilimge ige bolghan. deslepki maaripni hemedanda alghandin kéyin, baghdatqa bérip u dewrdiki dangliq alimlardin ders alghan. baghdat u chaghda islam dunyasining eng muhim ilim merkezliridin biri bolup, bu yerde qulgha keltürgen bilimler hemedanining tesewwup yoligha asas salghan.
yüsüp hemedanini bashqa alimlardin perqlendüridighan eng muhim alahidilik, uning tesewwupqa bolghan qiziqishidur. eneniwi islamiy ilimlerde chongqurlashqan waqitta, sopizm éqimliri bilenmu yéqin munasiwet ornatqan. baghdatta yashighan mezgilde abdulqadir geylani qatarliq tesewwup dunyasining katta simaliri bilen oxshash muhitta bolghan we ulardin tesirlengen.
yüsüp hemedanining hayatining muhim bir qismi türkistanda ötken. bu yerdiki wez-nesihetliri we tesewwupiy söhbetliri arqiliq türk qewmliri arisida islamni chongqur tarqatqan we buxelqning meniwi dunyasini shekillendürgen. uning tesiri peqet öz dewridila cheklinip qalmay, esirler boyi türk tesewwupida küchini dachamlashturup kelgen.
yüsüp hemedani 1140-yili merwde wapat bolghan. uning qebrisi hazir türkmenistan chégrasi ichidiki merw yéqinidiki bayrameli dégen yerde bolup, xoja yüsüp nami bilen ziyaretgahqa aylanghan. yüsüp hemedani yétishtürgen ikki meshhur xelipisi arqiliq ikki muhim tesewwup éqimining meydangha kélishige zémin hazirlighan. ehmed yesewi we abdulxaliq ghujduwani uning eng meshhur xelipiliridur. bu xelipiler türk dunyasigha chongqur tesir körsetken yesewiye we neqshibendiye teriqetliri üchün nahayiti zatlardur.
*** *** **** ***** *
yüsüp hemedani türk-islam tesewwupining yétekchi zatliriidn biri bolush süpitide, islam pikrige hem nezeriye hem emeliyet jehettin töhpe qoshqan. türk esillik bir sopi bolushi, uning tesewwup chüshenchisining ottura asiya we anadolu qatarliq türkler zich yashaydighan rayonlarda téximu tesirlik bolushini kapaletke ige qilghan. hem yétishtürgen shagirtliri hem otturigha qoyghan meniwi telimatliri bilen hemedani, islam tarixining muhim shexsliridin biri süpitide tilgha élinishni dawamlashturüp kelmekte. uning hayati we pikirliri, islam we tesewwup tarixini chüshinishni arzu qilghuchilar üchün muhim menbe hésablinidu.
***** ** **** ** ***** *****
qedirlik radiyo anglighuchilar! yuqirida xelqaraliq munasiwetler mutexessisi doktor jemil doghach ipekning analizini anglidinglar. kéler hepte yene bashqa yéngi munewwerlirimiz bilen tonushqiche aman bolghaysiler. xeyrlik xosh.