ئەنئەنىدىن كەلگۈسىگە تۈركىيە: يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ قۇرۇلۇشى

(دوكتور جەمىل دوغاچ ئىپەك)

 خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر مۇتەخەسسىسى

بىر دۆلەتنىڭ تاشقى سىياسىتىنىڭ تومۇرىنى تۇتۇش ئۈچۈن، ئۇ دۆلەتنىڭ پوتېنسىيالىنى ئوتتۇرىغا قويۇش كېرەك. تۈركىيە، باي تارىخىي مىراسى ۋە جۇغراپىيەلىك ئىستراتېگىيەلىك ئورنى بىلەن، دۇنيادا مەدەنىيەت قۇرۇش ئىقتىدارىغا ئىگە ئاز ساندىكى دۆلەتلەرنىڭ بىرى. بىراق كەلگۈسىنىڭ تۈركىيەسىنى قۇرۇش ئۈچۈن پەقەت تارىخىي ۋە جۇغراپىيەلىك ئارتۇقچىلىقلارلا يېتەرلىك ئەمەس. بۇ پوتېنسىيالنى ئەمەلگە ئاشۇرىدىغان ئاڭ، بىلىم ۋە ھەرىكەت پىلانى كېرەك. بۇ مەزگىلدە بۇ ئۇنسۇرلار دۇنياۋى كىرىزىسنىڭ ئوتتۇرىسىدا يېڭى بىر دۇنيا مەدەنىيىتى قۇرۇشنىڭ ئاساسىنى سالىدىغان مۇھىم تەركىبىي قىسىملاردۇر.

بىلىش، بىلىم ۋە ئۆزگىچىلىك ئىگىلەشتىن كېلىدۇ. قىلىش، جاسارەت بىلەن ھەرىكەت قىلىش ۋە يېڭى ئەۋلادلارنى ئاڭلىق شەكىلدە شەكىللەندۈرۈشتۇر. بولۇش بولسا، ئەخلاقىي قىممەت ۋە ئاڭنى ھاياتنىڭ مەركىزىگە قويۇشتۇر. دۇنيانىڭ ھازىر دۇچ كەلگەن كىرىزىسلىرىنىڭ نېگىزىدە ئەخلاق يېتەرسىزلىكى ياتماقتا. تۈركىيە بۇ ساھەدە ئۆزگىچە بىر مەدەنىيەت نەزەرىيەسى سۇنۇپ پەرق يارىتالايدۇ.

تۈركىيە ۋە تۈرك دۇنياسىنىڭ ھەل قىلىشى كېرەك بولغان ئۈچ ئاساسلىق مەسىلە بار: ئۆزى تۆۋەن كۆرۈش ئاجىزلىقى، ئۆزى بولالماسلىق ۋە نىشان يېتەرسىزلىكى. تارىخ بويىچە باشقىلار بىلەن مۇسابىقىلىشىشنىڭ ئورنىغا ئۆزىگە خاس يول تېپىشقا تىرىشماسلىق، جەمئىيەتنىڭ ئۆزگىچىلىكىگە زەربە بەرگەن. تۈركىيە ۋە تۈرك دۇنياسى ئۆزىنى تۆۋەن كۆرۈش ئاجىزلىقىنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، ئۆز كىملىكىگە مەركەزلىشىشى كېرەك. بۇ كەمچىلىكلەرنى تولدۇرۇش ئۈچۈن ئاڭ، بىلىم ۋە ھەرىكەتكە مەركەزلىشىش لازىم. ئاڭ، جەمئىيەتنىڭ ئاڭلىق شەكىلدە ئۆز كىملىكىنى قوبۇل قىلىشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ. بىلىم، نادانلىقنىڭ ئورنىنى ئېلىپ، جەمئىيەتنىڭ ھەر ساھەدە ئىلگىرىلىشىگە تۆھپە قوشىدۇ. ھەرىكەت بولسا ئەمەلىي قەدەملەرنى ئېلىپ نەزەرىيەنى رېئاللىققا ئايلاندۇرۇشتۇر.

كەلگۈسىنىڭ تۈركىيەسى، يېڭى بىر دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ قۇرۇلۇشىنى نىشان قىلىشى كېرەك. بۇ كۆز قاراش ئۈچ ئاساسلىق زۆرۈرىيەتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: ئىنژېنېرلىقتىن مېمارلىققا ئۆتۈش، سەمىمىيلىك بىلەن لاياقەتكە بىرلىكتە ئەھمىيەت بېرىش ۋە مىللىي دۆلەت بىلەن مەدەنىي دۆلەتكە ئوخشاش ئەھمىيەت بېرىش. تېخنىكىلىق ئاساستىن ئىجتىمائىي قۇرۇلمىغىچە ھەر ساھەدە زاماننىڭ ئالدىدا مېڭىش، بۇ نىشاننىڭ ئەمەلگە ئېشىشىدا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ كۆز قاراشنىڭ ئەمەلگە ئېشىشى ئۈچۈن تەۋسىيە قىلىنغان ئۈچ مۇھىم تەكلىپ مۇنداق: ئۆزىڭىز بولۇڭ، تارىخ ۋە نەزەرىيەنى بىلىڭ، ۋەقە-ھادىسىلەرگە ۋەتىنىمىزنىڭ نۇقتىئىنەزەرىدىن قاراڭ. ئۆزىگە خاس بىر مەدەنىيەت چۈشەنچىسى يېتىلدۈرۈش پەقەت مۇشۇنداق ئاڭلىق پوزىتسىيە ئارقىلىقلا مۇمكىن بولىدۇ.

كەلگۈسىنىڭ تۈركىيەسىنى شەكىللەندۈرىدىغان ئەڭ مۇھىم ئامىل، ئەخلاق ۋە ئىنسانىي قىممەت قاراشلار بولىدۇ. دۇنيانىڭ ھازىر دۇچ كەلگەن كىرىزىسنىڭ ماھىيىتىدە ئەخلاق يېتەرسىزلىكى ياتماقتا. ئىقتىسادىي كىرىزىستىن تارتىپ سىياسىي قالايمىقانچىلىققىچە ھەر ساھەدىكى ھەل قىلىش چارىسى، شەخس ۋە جەمئىيەتلەرنىڭ ئەخلاقىي بىر چەمبەرنى قوبۇل قىلىشى بىلەن مۇمكىن بولىدۇ. بۇ نۇقتىدا، تۈركىيەنىڭ تارىخىي تەجرىبىسى ۋە دىنىي قىممەت قاراشلىرى، دۇنيا مىقياسىدا بىر ئۈلگە شەكىللەندۈرەلەيدۇ.

جۇمھۇر رەئىس رەجەپ تاييىپ ئەردوغاننىڭ رەھبەرلىكىدە تۈركىيە، بولۇپمۇ رايون ۋە دۇنيادا يېڭى بىر تەڭپۇڭلۇق ئورنىتىش يولىدا مۇھىم قەدەملەرنى باستى. ئۇنىڭ قەتئىي ۋە كەڭ كۆزقاراشلىق پوزىتسىيەسى، تۈركىيەنىڭ خەلقئارا سەھنىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر ئورۇن ئىگىلىشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا مىللەتچى ھەرىكەت پارتىيەسى رەھبىرى دۆلەت باھچەلىنىڭ مىللىي بىرلىك ۋە دۆلەت ئەنئەنىلىرىنىڭ ئەھمىيىتىنى تەكىتلىگەن سۆزلىرى، بۇ كۆز قاراشنىڭ ئەمەلگە ئېشىشىدا مۇھىم بىر تولۇقلىغۇچى ئامىل بولدى.

تۈركىيە، ناھايىتى يېقىن كەلگۈسىدە دۇنياۋى مەدەنىيەتنىڭ قايتا شەكىللىنىشىدە مۇھىم رول ئويناش پوتېنسىيالىغا ئىگە. بۇ پوتېنسىيالنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئاڭ، بىلىم ۋە ھەرىكەت ئامىللىرىنى ماس ھالدا ئەمەلگە ئاشۇرۇش شەرت. ئەخلاق، پەن-تېخنىكا ۋە ئۆزگىچە كىملىكنى ئاساس قىلغان بىر پوزىتسىيە بىلەن، تۈركىيە پەقەت ئۆز خەلقى ئۈچۈنلا ئەمەس، پۈتۈن دۇنيا ئۈچۈنمۇ ئۈمىد مەنبەسى بولىدۇ. يېڭى بىر دۇنيا مەدەنىيىتى قۇرۇش، تۈركىيەنىڭ تارىخىي ۋەزىپىسىگە ماس كېلىدىغان بىر نىشان ۋە بۇ نىشانغا يېتىش، پەقەت مىللىي ئاڭغا تايانغان خىزمەتلەر بىلەنلا مۇمكىن بولىدۇ. تۈركىيەنىڭ جۇمھۇر ئىتتىپاقى بىلەن بۇ يۆنىلىشتە ئىشەنچلىك قەدەملەر بىلەن ئىلگىرىلەۋاتقانلىقىنى ئېيتىش مۇمكىن.