türk tarixshunasliqi we akadémik dunyasining serke ziyaliyliridin piroféssor doktor ilber ortayli

1947-yili awstriyede dunyagha kelgen ortayli, ailisining 2-dunya urushidin kéyinki mejburiy köchüshi sewebidin türkiyege orunlashqan. ortaylining akadémik hayati, türk we osmanli tarixining herqaysi sahelirige dair chongqur tetqiqatliri we bu melumatlarni xelq bilen ortaqlishish qabiliyitide namayan bolghan. enqere uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bilen enqere uniwérsitéti til, tarix-jughrapiye fakultéti tarix bölümini püttürgendin kéyin, chikago uniwérsitétida piroféssor doktor xelil inaljik bilen birlikte ishligen we doktorluq unwanini tamamlighan.

ilber ortayli osmanli impériyesining ijtimaiy we idare qilish qurulmisi heqqidiki chongqur tetqiqatliri bilen alahide tonulghan. osmanli dölitining qurulmisi, diplomatiye, qanun we ijtimaiy özgirishler heqqide yazghan eserliri, uning tarixchi süpitide hörmetke sazawer orungha érishishini kapaletke ige qilghan. shuning bilen bir waqitta, türk dunyasigha körsetken tesiri, bolupmu türk tarixining ortaq mirasini tekitlishi we bu mirasni janlandurush yolidiki izdinishliri bilen közge chéliqqan.

ortayli, bolupmu türk dunyasining tarixini ortaq nuqtiinezerdin tetqiq qilish arqiliq, türkiye, ottura asiya we ezerbeyjan qatarliq döletler arisidiki tarixiy rishtini kücheytishke tirishchanliq körsetken. bu jehette, herxil akadémik yighinlar we séminarlarda aldinqi qatardin orun élip, türk dunyasidiki tarix chüshenchisining tereqqiy qilishigha töhpe qoshqan. ortaylining nurghun eserliri, osmanli dölitining herqaysi jehetlirige dair melumat bérish bilen bir waqitta, bu melumatlar türk dunyasining ortaq tarix éngining tereqqiy qilishigha yétekchilik qilghan. uning osmanli tarixi tetqiqatliridin bashqa, «tarixning chégralirigha seper», «tariximiz we biz», «türklerning tarixi, ottura asiya dalaliridin yawropa derwazilirighiche» qatarliq qimmetlik kitabliri bir oqurmenning kutupxanisida bolushqa tégishlik asasliq kitablar hésablinidu.

tarix qarawuli ilber ortayli bügünge qeder wiyénna , bérlin, parizh, pirinséton , moskwa, rim, miyunxén, istrasburg, yanya, sofiye, kiyéw, kembrij, oksford we tunis uniwérsitétlirida méhman oqutquchi bolghan, séminarlar we léksiyeler bergen. 1989-2002-yilliri arisida enqere uniwérsitéti siyasiy penler fakultétida idare tarixi bilim tarmiqi bashliqi bolup ishligen. 2002-yili galatasaray uniwérsitétigha yötkelgen. ikki yildin kéyin bilkent uniwérsitétida méhman oqutquchi bolup ishligen. hazir galatasaray uniwérsitéti qanun fakultéti we m e f uniwérsitéti qanun fakultétida türk qanunchiliq tarixi derslirini ötüwatidu. shundaqla u galatasaray uniwérsitéti kéngishi ezasi. 2005-2012-yilliri arisida topqapi sariyi muzéyining bashliqi bolghan. ortayli xelqaraliq osmanli tetqiqat komitéti bashqurush kéngishi ezasi, yawropa iranshunasliq jemiyiti hemde awstriye-türkiye penler munbirining ezasi. u 2018-yili medeniyet we sayahet ministirliqining meslihetchisi bolghan.

ilber ortayli radiyo pirogrammiliri we téléwiziyelerde murekkep tarixiy témilarni xelqqe addiy shekilde yetküzüsh qabiliyiti bilen aldinqi qatarda turidu. u türk dunyasigha dair teyyarlighan pirogrammilirida, tarixiy birlik we ortaq medeniyetni tekitlep, ijtimaiy angning éshishigha töhpe qoshqan. bolupmu muhim türk rehberliri we ziyaliylirining mirasini qoghdash tirishchanliqliri, türk dunyasi arisidiki munasiwetlerni kücheytishte chong rol oynighan. yuqiri sewiyede némische, rusche, inglizche, firansuzche, italiyanche, parsche we yaxshi sewiyede latinche bilidighan ilber ortayli, ömrini türk tarixshunasliqigha béghishlighan we nurghun mukapatlargha érishken. 2001-yili aydin doghan mukapatigha érishken ortayli, 2006-yili italiyede lazio rayoni hökümiti yolgha qoyghan we her yili dawamlishishi pilanliniwatqan aq déngiz féstiwalida ijtimaiy we medeniyet tarixi sahesidiki «yawropa bilen aq déngiz arisidiki lazio» mukapatini alghan. 2007-yili rusiye teripidin rus tili we medeniyet mirasini tarqatqan, döletler we xelqlerning bir-birige yéqinlishishini ilgiri sürgen kishilerge bérilidighan pushkin médaligha türkiyedin ortayli sazawer bolghan. 2017-yili türkiye jumhuriyiti jumhur reislik mehkimisi medeniyet we senet chong mukapatigha érishken.

piroféssor doktor ilber ortaylining türk tarixi témiliridiki chongqur tesiri, hem akadémik sahede hem omumiy jemiyette yuqiri bahagha érishishni dawamlashturmaqta. u peqet bir tarixchila emes, türk dunyasining ortaq tarix éngini janlanduridighan we kéyinki ewladlargha yetküzidighan muhim medeniyet elchisidur. uning chongqur bilimi we semimiy sözlesh uslubini, tarix söyerler we oqughuchilar üchün tewrenmes qilghini, uningdiki cheksiz meripet ishtiyaqi we qizghinliqi bolghan.

menbe:

1. İlber Ortaylı. (2006).  Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek. İstanbul.

2. İlber Ortaylı. (2007).  Tarihin Sınırlarına Yolculuk. İstanbul.

3. İlber Ortaylı. (2008).  Tarihimiz ve Biz. İstanbul.

4. https://bilgiyay.com/yazar/ilber-ortayli/ (15.11.2024)