türk tillirining séhirlik dunyasi (19)

«türk tillirining séhirlik dunyasi» namliq programmimizning aldinqi bölümide tarix dawamida herxil jemiyetler we mutexessisler teripidin oxshashmaydighan isimlar bilen atalghan, emma özlirini <tiwa> yaki <tiwa kizhi> dep tonushturidighan tuwa türkliri, tuwa türklirining jughrapiyelik orni we tuwa türkchisi heqqide qisqiche toxtalghan iduq. bügünki bölümimizde bolsa, eng qedimiy türk tarixi we medeniyiti yashnighan sibiriye rayonining eng qedimiy türk xelqliridin biri bolghan hakas türkliri, ularning yashaydighan orni we hakas türkchisi heqqide toxtilimiz.

****** ***** ***** *****

hakas türkliri ilmiy menbelerde minusin, abakan yaki yenisey tatarliri dep atalghan bolup jenubiy sibiriyede yashaydighan eng qedimiy türk xelqliridin biridur. xitay menbeliridin élinghan melumatlargha asaslanghanda, ularning shekillinish tarixi 8-9-esirlergiche sozulidu we étnik jehettin yenisey qirghizliri bilen baghlinishi bar dep qarilidu.  hakas türkliri, rusiye char padishahliqi dewride bashqa türk qebililirige oxshash tatarlar dep atalghan. hakas türklirining bügünki <hakas> dégen ismi bolsa, öktebir inqilabidin kéyin, téximu éniq qilip éytqanda, dangliq tarixchi nikolay kozminning pikirlirining tesiride tang sulalisi yilnamilirida ottura yenisey deryasi wadilirida qurulghan xyagas dölitidin ilham élinip, 1917-yili 20-30-iyulda charkow yézisida ötküzülgen milliy qurultaydin kéyin qobul qilinghan.

hakas türkliri asasliqi rusiye fédératsiyesi tewesidiki, paytexti abakan shehiri bolghan hakas jumhuriyitide yashaydu. dölet nopusi 2023-yili 1-yanwardiki istatistikiliq melumatlargha asasen 530 ming 200 kishi bolup, emma hakas türkliri mezkur nopusning peqet 12.71%ini teshkil qilidu. hakaslar yene krasnoyarsk rayoni we tuwa jumhuriyitining herqaysi yéza-sheherliridimu tarqaq we özgirishchan nisbette yashaydu.

hakas türkliri zich yashaydighan hakas jumhuriyitining chégraliri eng qedimiy türk tarixi we medeniyiti yashnighan qedimiy rayon bolup, ruslar teripidin ishghal qilinishtin burun, yene ruslar teripidin qirghiz zéminliri dep atilatti. bu rayon ruslar teripidin ishghal qilinghandin kéyin, büyük pétro yaki birinchi pétroning 1707-yilidiki permanigha asasen rusiye char padishahliqi impériyesige minusinsk krayi süpitide qoshuwélinghan idi. kéyinche sowét ittipaqi dairisige kirgen hakas zéminliri, 1991-yili iyunda hakas aptonom rayonidin hakas jumhuriyitige aylandurulghan idi.

hakaslarning tarixiy dini shamanizm bolup ularning bir qismi xristianliqni qobul qilghan idi.  hakas türklirining ana tili hazirqi türk shiwiliri arisida qedimiy qirghizchining iznalirini saqlighanliqi qatarliq ortaq alahidilikliri jehettin fu-yü türkchisi, shor tili we sériq uyghur tili bilen yéqinliq körsitidu. türk shiwilirining jughrapiyelik we tilshunasliq asaslirigha köre türlerge ayrilishida shimaliy-sherq yaki sibiriye guruppisida orun alidu.

yéziq tili süpitide sibiriyediki bashqa türk nesillik xelqlerge oxshash qedimiy türk runik yéziqini ünümlük halda qollanghanliqi melum. hakas türklirining yéziq tili enenisi türk-mongghul herikiti bilen üzülüp qalghan idi. uningdin kéyin, rus hakimiyitigiche bolghan mezgilde hakas xanliri «qalmaq yéziqi» ni öginip xet-alaqiliride mongghul tilini qollanghan. 17-esirdin buyan texminen 270 yil rus impériyesi, kéyin sowét ittipaqi we eng axirida rusiye fédératsiyesige tewe bolup dawamliq ruslar bilen munasiwette bolghan hakas türkliri 1924-1926-yillardin bashlap rusche élipbesi asasida teyyarlanghan hakas élipbesini ishlitip kelmekte.

sibiriyediki bashqa türk shiwilirige qarighanda sözligüchisi téximu az bolghan hakas türkchisi bügünki künde zor derijide rus tilining tesiri astida turmaqta. éghiz tilida bu tesir téximu küchlük hés qilinmaqta. bolupmu 20-esir boyiche rus tili hakas türkchisi üstide küchlük bésim peyda qilghan bolup, tilning jemiyettiki ishlitilishi cheklengen we sözligüchi sanining aziyishigha seweb bolghan idi. shunga hakas türkchisi hazirqi zamanda köpinche yéza rayonlirida we yashanghanlar arisida ishlitilmekte. yashlar arisidiki qollinish nisbiti téximu azayghan ehwalda turmaqta.

1990-yillarda sowét ittipaqining parchilinishidin kéyin hakasyada hakas türkchisini janlandurush tirishchanliqliri tézleshken, mekteplerde hakas türkchisi ders sani köpeytilgen, hakas tili üstide oqutush matériyalliri tereqqiy qildurulghan we eng muhimi hakas jumhuriyitining resmiy tili salahiyitige érishken. shundaqtimu rus tili yenila küchlük halda üstünlikini saqlap kelgen bolghachqa, bu janlandurush tirishchanliqliri cheklik ehwalda turmaqta. shu wejidin hakas türkchisi yunéskoning 2010-yili élan qilghan «xewp astidiki tillarning qizil kitabi» da, «xewp astidiki tillar» tizimlikige kirgüzülgen idi.

**** ***** *** ***** ****

yuqirida q hakas türkliri, hakas türklirining jughrapiyelik orni we hakas türkchisi heqqide qisqiche toxtalduq. kéyinki bölümde yene bashqa türk tilliri we jughrapiyesi üstide toxtilimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh.

bu programmini «türkiye awazi radiosi» üchün proféssor doktorgülsum qilli yilmaz bilen xizmetdishimiz doktor sayda burxanuddinowa teyyarlidi.