türk tillirining séhirlik dunyasi (18)

 «türk tillirining séhirlik dunyasi» namliq programmimizning 17-bölümi bilen silerni qizghin qarshi alimiz.  programmimizning aldinqi bölümide türk shiwiliri keng tarqalghan döletlerning biri bolghan xitay chégrasi ichide mewjutluqini dawamlashturuwatqan sériq uyghur türkliri, ularning jughrapiyelik orni we sériq uyghur türkchisi heqqide qisqiche toxtalghan iduq. bügünki bölümide bolsa, qedimi tarixi boyiche herxil jemiyetler we ilim ademliri teripidin herxil atalghu bilen atalghan, lékin özlirini <tiwa>yaki <tiwa kiji> dep ataydighan tuwa türkliri, tuwa türklirining jughrapiyelik orni we tuwa türkchisi heqqide toxtilimiz.

*** *** ****** **** ***

hazirqi künde özlirini <tiwa>yaki <tiwa kiji> dep ataydighan tuwa türkliri, tarix boyi her xil menbelerde xilmuxil atilip kelgen bolup, adette <soyon> we <soyot> dep atalghan tــuwa türkliri tarixchi reshــiduddinning eserliride <uryanhit>, fishérning tarix kitabida <sayang tatarliri>, tilshunas adélung eserliride bolsa, <saghan tatarliri>, 19-esirdikــi gherb menbeliride <dé sojutén>, <soyotlar>, mongghul we manju resmiy höjjetliride <uryanghay> dep atalghــan. 

tuwa türkliri asasen rusiye fédératsiyesining ichide, paytexti qizil sheher bolghan tــuwa jumhuriyitide yashaydu. hemde yene xitay we mongghuliyedimu tuwa türkchisining herxiــl shــéwilirini sözleydighan tuwa xelqliri bar. tuwa jumhuriyiti sirtida yashaydighan tuwa türkliri bolsa, bügünki künde ular yashaydighan dölet rayonlirining isimliri bilــen atalmaqta. mesilen, mongghuliyening tsénggél rayonida yashaydighan tuwa türkliri <tsénggél tuwaliri>, xubsugul rayonidikiler <duha>, xuwd rayonidikiler <kobdo>, xitaydiki tــuwa tــürkliri bolsa, jungghar we qazaqlar teripidin <kök munchaqlar> dep atalmaqta.

tarixi menbelerde tuwa türklirining yiltizi we étnik qurulmisi heqqide biــr türküm melumatlar bérilgen bolup, buning birige asaslanghanda, tuwa türkliri 5 - esirge kelgende yénsey deryasــining üsــtün qismlirida, bügünki uyghur we qirghiz türklirining ata-bowiliri bilــen qoshna bolup yashighan. isimliri tunji qétim 6-esــirdiki xitay yilnamilirida <dubolar> yeni <tubalar> dep yézilghan bolup, étnik qurulmisida <sـamoyéd>, <két> we mongghol amillirining tesiri barliqi melum.

tarixiy dewrlerde hun, köktürk, uyghur, qirghiz we mongghollar höküm sürgen jaylarda, 1921-yilــi bolsa, tuwa arat résــpuplikasi dep atalghan bügünki tuwa jumhuriyitide yashighan.  tuwa jumhuriyitining nupusi 2023-yili 1-yanwardiki istatistikigha qarighanda, 337 ming 300 kishi bolup, bu nupusning %88.66 ini tــuwa türkliri teshkil qilidu. bu jehettin tuwa türkliri sibiriye türk xelqliri ichiــde özlirining jumhuriyitide eng yuquri nupus nisbitige (%88.66) ige bolghan yerlik xelq bolup hésablinidu.

tuwa türkliri shــamanizm, lamizim we xristiyan dinlirigha étiqad qilidu.

türk yéziq tili meydangha kelgen zéminlargha jaylashqan shundaqla qedimiy tـürk tiligha yéqinliqــi bilen bilinidighan tuwa türkchisi türk lehjisini joghrapiye we tilshunasــliq asasliri boyichــe siniplandurghanda shimaliy sherq we sibiriye guruppisigha kéridu.

tuwa türkliri 1930-yili latin heripliri asasida tüzülgen tuwa elipbesini ishltishke bashlighan bolup, 1941-yili kiril elipbesi asasida tüzülgen tuwa elipbesini ishlitishke ötken. shunga tuwa türkchisi bügünki kündimu hem yazma hem éghiz tili süpitide mewjutluqini dawamlashturmaqta.  hetta tuwa türkchisi bügünki künde resmiy yézishmilarda, ijtimaiy we siyasiy paaliyetlerde we oqu – oqutush ishliridimu maarip tili süpitide keng ishlitilmekte. shuningdek tuwa türkchiside köp sanda edebiy eserler yézilghan bolup, nurghun gézit we zhurnalar neshr qilinghandin sirt, radyo we téléwizor programmilirimu tarqitilmaqta. tuwa türkliri asasen dégüdek öz tilini bügünki küngiche qoghdap kelmekte. tuwa türkchisi her bir ailide ana til hésablanmaqta. ikki tilliqliq (tuwa-rus) kishiler sheherlerde köp körülidu. emma ikki tilliqlar arisidimu tuwa türkchisi birinchi til hésablinidu. bu wejidin «UNESCO» ning 2010-yili neshir qilinghan «xewp astidiki tillarning qizil kitabi» da tuwa türkchisi «tehditke uchrimighan tillar» qatarigha kirgüzülgen.

****** ** ******* ****

yuqirida tuwa türkliri, tuwa türkliriniــng jughrapiyelik orni we tuwa türkchisi heqqide heqqide qisqiche toxtalduq. kéyinki bölümde yene bashqa türk tilliri we jughrapiyesi üstide toxtilimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh.

bu programmini «türkiye awazi radiosi» üchün proféssor doktor gülsum qilli yilmaz bilen xizmetdishimiz doktor sayda burxanuddinowa teyyarlidi.