türkiye – misir munasiwetliri

(piroféssor doktor murat yéshiltash)

 siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik mesililiri tetqiqatliri diriktori

türkiye bilen misir otturisida 2024-yili 9-ayning 4-küni enqerede ötküzülgen  istratégiyelik aliy hemkarliq kéngishi yighini, ikki döletning diplomatik munasiwetlerde körünerlik we qayta shekillendürüsh basquchigha qedem qoyghanliqini körsitidu. yighindin kéyin 16 kélishim imzalandi we 36 maddaliq birleshme bayanname élan qilindi. buningdin shuni körüwélishqa boliduki,  texminen 10 yilgha yéqin dawamlashqan ixtilap we jiddiychiliktin kéyin, ikki dölet munasiwetliri qaytidin normallishish basquchigha qedem qoydi. bolupmu 2013-yili misir pirézidénti muhemmed morsi wezipisidin qaldurulghandin kéyin otturigha chiqqan jiddiychilikning axirlishishi rayonning muqimliqi jehettin nahayiti zor ehmiyetke ige.

jiddiychilik basquchi enqere bilen qahirening her xil xelqaraliq mesililerde özara riqabetlishishini keltürüp chiqardi. liwiye bu riqabetning eng roshen namayendiliridin biri hésablinidu. qahire liwiyening weziyitini tengpunglashturushta türkiyening bu dölettiki tesirini cheklesh istratégiyesini qollandi. yene bir tereptin, sherqiy aqdéngizdiki énérgiye bayliqi riqabiti ikki dölet munasiwetlirining téximu jiddiyliship kétshini keltürüp chiqardi. bu mezgilde, türkiye liwiye we sherqiy aqdéngizda emeliyetni chiqish nuqta qilghan halda diplomatiye siyasitini yolgha qoyush arqiliq misirning qarshi pozitsiyesige jawab qayturdi. her ikki dölet ottura sherqning murekkep we özgirishchan dinamikilirida idiologiyelik we jughrapiyelik siyasiy küresh yolini tallidi.

bu basquchta iqtisadiy munasiwetler ikki dölet munasiwetlirining izchil dawamlishishida köwrüklük rol oynidi. iqtisadiy hemkarliqlar,  diplomatik we axbarat  sahesisidiki diyaloglar munasiwetlerning pütünley üzülüp qélishining aldini aldi. 2022-yili qatarning paytexti dohada ötküzülgen dunya longqisi putbol musabiqiside jumhur reis rejep tayyip erdoghan bilen misir pirézidénti abdulfettah essisining uchrishishi, ikki dölet otturisidiki pisxika bosughisidin halqip ötüshte türtkilik rol oynidi. bu uchrishish ikki döletning bash elchilirini qayta teyinlesh we munasiwetlirini normallashturush toghruluq qarar chiqirishigha zémin hazirlap berdi. erdoghanning 2024-yili 2-ayda misirni ziyaret qilishi bolsa türkiye-misir munasiwetliridiki muhim burulush nuqtisi dep qaraldi.

özgirishchan dinamikilar

yéngi dewrde türkiye-misir munasiwetliri nurghun istratégiyeler jehettin qaytidin shekillendi. 2013-yilgha sélishturghanda, ottura sherq we shimaliy afriqa rayonining istratégiyelik muhitida körünerlik özgirishler boldi. gerche ereb baharidin kéyin otturigha chiqqan toqunush muhiti zor derijide özgergen bolsimu, emma ikki döletning rayonluq jaylishish orni jehettin körünerlik perq bar. mesilen, liwiyening weziyiti türkiye bilen misir munasiwetliride halqiliq mesile süpitide otturigha chiqti. misir liwiyening sherqide küchlük herbiy we diplomatik nopuzgha ige küch, türkiye bolsa liwiyening gherbide muhim herbiy we siyasiy aktiyor hésablinidu. bu ehwal ikki dölet otturisidiki herbiy we siyasiy riqabetning liwiyediki toqunushni hel qilishni qiyinlashturuwétidighanliqidin dérek béridu. shunga, enqereningmu, qahireningmu liwiyening muqimliqi we zémin pütünlükini qoghdash üchün ortaq pozitsiye tutushigha toghra kélidu.

sherqiy aqdéngizdiki rayon xaraktérlik muhitmu körünerlik özgerdi. türkiye herbiy, iqtisadiy we siyasiy küch jehette téximu muhim aktiyor süpitide otturigha chiqti. misir bolsa  jughrapiyelik énérgiye siyasitide halqiliq rol oynimaqta. her ikki dölet aqdéngizdiki déngiz teweliki jehette muhim aktiyor hésablinidu. israiliyeni hésabqa almighanda, türkiye-misir munasiwetlirini 2020-yillarda bashlanghan rayonning normallishishi netijiside shekillengen yéngi ramka ichide qayta tengsheshke toghra kélidu. türkiyening ereb birleshme xelipiliki we seudi erebistan bilen bolghan munasiwetlirining normallishishi, enqere-qahire munasiwetlirining normallishishida türtkilik rol oynimaqta. buningdin bashqa yene, qatarning paris qoltuqi elliri bilen bolghan munasiwetlirini normallashturush basquchi we toqunush dewrining axirlishishi, ikki dölet munasiwetlirining qayta shekillinishige töhpe qoshti.

2023-yili 7-öktebir küni, israiliyening bu rayondiki muqimsizliq roli türkiye bilen misirning ereb jughrapiyelik siyasiy oymanliqidiki herbiy we diplomatik ehmiyitini téximu gewdilendürdi. ghezzediki toqunush her ikki döletke nisbeten chégra bixeterliki we insanperwerlik krizisidinmu bekrek dölet bixeterliki mesilisige aylandi. türkiye bilen misirning israiliyeni urush toxtitishqa mejburlashtiki diplomatik tirishchanliqliri, her ikki döletni ortaq nishangha qarap heriket qilishita muhim rol oynighan bolushi mumkin. ghezzediki urushning axirlishishi, uzun muddetlik urush toxtitilishi, insanperwerlik yardemlerning rayongha yetküzülüshi, rayonning qayta qurulushi, 1967-yildiki chégra asas qilinghan musteqil pelestin dölitining qurulushigha kapaletlik qilish qarishi, her ikki döletni ortaq nuqtida uchrashturmaqta.

istratégiyelik ramka

türkiye-misir munasiwetliri yéngi rayonluq dinamikilargha asasen istratégiyelik munasiwetlerge aylandi. ikki döletning diplomatik munasiwetliri iqtisad, soda, bixeterlik, mudapie, muhit we kilimat özgirishige qarshi küresh teshebbusliri qatarliq nahayiti keng sahelerde tereqqiy qilmaqta. iqtisadiy nishanlardin biri ikki dölet otturisidiki soda omumiy sommisini  15 milyard dollargha yetküzüsh bolup, bumu her ikki döletke iqtisadiy pursetlerni yaritip bermekte.

hemkarliqning zörürlüki

türkiyening afriqa tumshuqidiki rolimu ikki dölet otturisidiki munasiwetler jehettin muhim istratégiyelik özgirish hésablinidu. türkiye shimaliy afriqa, sherqiy afriqa we sahél rayonidiki istratégiyelik dairisini téximu kéngeytti. misir bolupmu shimaliy afriqa we afriqa tumshuqidiki istratégiyelik muhim nuqtilirini qaytidin belgileshke mejbur. sudan ichki urushi, misir bilen éfiyopiye otturisidiki ixtilaplar, somali bilen éfiyopiye otturisidiki herbiy we siyasiy toqunushning künséri küchiyishi, türkiye-misir munasiwetlirige istratégiyelik tesir körsetmekte. shu wejidin, enqere bilen qahirening afriqa tumshuqidiki saqliniwatqan mesililerni hel qilish üchün birlikte heriket qilishigha toghra kélidu.

yighip éytqanda, türkiye-misir munasiwetlirining yéngi istratégiyelik ramkisi her ikki döletning éhtiyatchanliq bilen ish körüshini, diplomatik munasiwetlirini rayon krizisidin qoghdash mixanizmi ornitishini, yéngiche tashqi siyasetni yolgha qoyushini, yéngiche bixeterlik, mudapie we axbarat qurulmisini berpa qilishini, shériklik munasiwetlirini qayta tüzümleshtürüshini teqezza qilmaqta. ikki dölet otturisidiki bu yéngi dewr rayonluq we xelqaraliq istratégiyelik hemkarliqni kücheytip, rayonning muqimliqigha kapaletlik qilishqa muhim töhpilerni qoshidu. bu arqa körünüshte, türkiye bilen misirning hemkarliqi peqet ikki tereplik munasiwet bolupla qalmay, rayon we dunyaning muqimliqigha kapaletlik qilishtimu dawamliq halqiliq rol oynaydu.