türkolog reshit rehmeti arat

türkiye awazi radiyosi: sélishturma türk tili tetqiqatining türkiyediki asaschisi, tilshunas, ilim erbabi, ordinariyus piroféssor unwanigha ige ilim erbabi reshit rehmeti arattur. uning türk dunyasigha körsetken tesirini bügünmu qaldurup ketken qimmetlik eserliridin körüwalghili bolidu. reshit rehmeti arat qazan tatarliridin bolup, 1900-yili qazanning gherbiy shimaligha jaylashqan eski üchümda dunyagha kelgen. dadisining ismi muderris abdurreshid ismetullah, anisining ismi mehbederdur. u bashlanghuch maaripini eski üchümda, ottura mektepni taghisining yardimi bilen bügünki qazaqistanning qizilyar shehiride tamamlighan. kéyin u rus tilini ögengen. rusiyede inqilab yüz bergende, toluq ottura mektepning axirqi yilliqidin chiqiriwélinip herbiy mektepte terbiyelengendin kéyin aldinqi sepke ewetilgen. 1919-yili yarilinip manjuriyening xarbin shehirige yötkelgen. u xarbindiki qazan türkliri jemiyitide nurghun ijtimaiy paaliyetlerge qatnashqan we her xil zhurnallarning neshr qilinishigha töhpe qoshqan. bu ariliqta, u 1921-yili toluq ottura mektepni püttürgen. 1922-yili bérlingha bérip pelsepe fakultétigha tizimlatqan. uning hayatidiki muhim burulush nuqtilirining biri piroféssor williy bangning türkologiye dersige qatnishishi bolghan. u bérlindiki türk oqughuchilar jemiyetliride aktip rol alghan. qazanliq ayaz ishaqining riyasetchilikide neshr qilinghan «yene milliy yol» namliq zhurnalda nurghun maqalilerni élan qildurghan. reshit rehmeti arat 1927-yili doktorluq unwanini tamamlap, sherq tilliri mektipining shimal türkchisi oqutquchisi bolghan. 1928-yili bérlin penler akadémiyesige ilmiy yardemchi süpitide kirgen. 1931-yili bérlin uniwérsitéti sherq tilliri fakultétining dotsénti bolghan. türkiyediki uniwérsitét islahatidin kéyin, u 1933-yili maarip ministirliqi teripidin türkiyege teklip qilinghan we istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultétining türk tili we edebiyati kafédrasi piroféssori bolghan. 1942-yili türk tarix jemiyitining ezaliqigha saylanghan. 1940-yilidin 1950-yilighiche bolghan ariliqta türkiyyat institutining mudiri bolghan. arat 1949-yilidin 1951-yilighiche bolghan ariliqta londondiki sherq we afriqa tetqiqati mektipide ziyaretchi piroféssor bolup wezipe ötigen. 1958-yili 26-aprél ordinariyus piroféssorluq unwanigha érishken. 1964-yili 11-ayning 29-küni istanbulda wapat bolghan.

 türkologiye sahesidiki diyaléktlar ara sélishturma tetqiqatning bashlamchisi süpitide tarix sehipiliridin orun alghan reshit rehmeti arat, «türk dialéktlirini türge ayrish» namliq ilmiy tetqiqati bilen türkologiyege zor töhpe qoshqan. u türkchilik herikiti tuyghusi we estayidil tetqiqatliri bilen kelgüsi ewladlargha qimmetlik eserlirini sowgha qilghan. islam qamusining neshr qilinishigha töhpe qoshqan arat, uning témilirini yézish bilenla qalmay, uni bashqurush ishlirighimu qatnashqan. u yene türk medeniyet tetqiqat institutining qurghuchilirining biri bolup, barliq eserliri we kitablirini bu yerge iane qilghan. reshit rehmeti arat nuqtiliq halda qedimki türkche we uyghur dewri til yadikarliqlirini tetqiq qilish bilen birge, islamiyettin kéyinki uyghur tékistlirining ilim-pen dunyasigha tonulushighimu zor töhpe qoshqan. u istanbul kütüpxanilirida tetqiqat élip bérip, nurghun uyghur tékistlirini qézip chiqqan. arat qaraxanlilar dewride yézilghan «qutadghu bilig» we «etebetulheqaiq»ni neshr qilghuchilarning biri. u «qutadghu bilig»ning üch nusxisini sélishturup, tenqidiy neshrini élan qilghan hemde türk edebiyati üchün muhim bolghan bu eserni hazirqi zaman türkchisige terjime qilghan. bügünki ishlitiliwatqan we sétiliwatqan eng etrapliq «qutadghu bilig» esiri uning terjimisidur. uningdin bashqa, türk dunyasi arat élan qilghan «qutadghu bilig» tetqiqatini ülge qilip, öz dialéktikidiki tetqiqatini dawamlashturmaqta. u yene «etebetulheqaiq»nimu sélishturma tékist, terjime, xatire we indékisliq halette élan qilghan. bu eser bügünki kündimu bu sahediki tetqiqatlarning asasliq paydilinish menbelirining biri bolmaqta. ömrining axirighiche tetqiqatlirini tinim tapmastin dawamlashturghan reshit rehmeti arat hörmetke sazawer alim bolup, türk dunyasidiki nurghunlighan muweppeqiyet qazanghan oqughuchilarni terbiyelep chiqqan. uning 506 betlik «qedimki türk shéirliri» qatarliq etrapliq tetqiqati bilen doklat, maqale, kitab we tarix tetqiqati qatarliq sahelerdiki eserlirining sani 123 ke yetken. u wapat bolghandin kéyin, oqughuchisi piroféssor doktor muherrem ergin chongqur qayghusini bildürüp: «uning ölümi dölitimiz üchünla emes, belki dunya miqyasidiki türkchilik tetqiqati üchünmu zor yoqitish» dégenidi. bu untulghusiz alim yighinlarda we ilim-pen dunyasida eslenmekte we menggü eslinidu.

menbeler:

1. Saadet Çağatay. "Reşid Rahmeti Arat 115 5 1900-29.11 1964)", TTK Belleten, XXIX 113 (1965), s. 177-193.

2. Nuri Yüce "Reşit Rahmeti Arat", TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 03; s. 336-337.

3.https://islamansiklopedisi.org.tr/arat-resit-rahmeti (26 Ağustos 2024)