türk tillirining séhirlik dunyasi (07)

piroféssor doktor gülsum qilli yilmaz bilen xizmetdishimiz doktor sayda burxanuddinowa teripidin teyyarlanghan «türk tillirining séhirlik dunyasi» namliq programmimizning 6 – bölümide, tatar türkliri we ularning sherq türkliri tarixidiki orni heqqide qisqiche toxtalghan iduq, bügünki bölümide bolsa, jemiyetshunasliq nuqtisidin tatar türkchisini qisqiche mulahize qilimiz

****** ***** ***** *****

tatar türkchisi türk tillirining qipchaq guruppisigha tewe til bolup, uni oxshash guruppidiki qirim-tatar türkchisidin perqlendürüsh üchün bezide «qazan tatarchisi» yaki «idil tatarchisi» depmu atilidu. bügünki künde u asasliqi rusiye fédératsiyesige qarashliq tatarstan jumhuriyitide ishlitilidu. künimizde tatar türkchisi tatarstandin bashqa yene, bashqordistan, bulghariye, qazaqistan, ruméniye, xitay, türkiye, finlandiye, ukraina, qirghizistan, ezerbeyjan, amérika, tajikistan we bir qisim yawropa döletliri qatarliq xélila keng jughrapiyede ishlitilmekte.

bir qisim tatarlar 18-we 19-esirlerde wolga deryasi qirghiqidin gherbiy sibiriyege köchken idi. bu rayonda ishlitilgen tatar türkchisi idil tatarchisining gherbiy sibiriye shiwisi depmu bilinidu. u asasliqi iritish wadisi, tobolsk, tümen, tomsk we barabada uchraydu, emma bügünki künde rayondiki rus tilining tesiri sewebidin ishlitilishi cheklik halgha kélip qaldi. türkiyening konya wilayitige qarashliq jihanbeyli nahiyeside ishlitilidighan tatar türkchisining yiltizimu tatar türkchisining gherbiy sibiriye shiwisini asas qilidu. bu wejidin nahiyediki ahaliler sibiriye türkliri yaki sibiriye tatarliri depmu atilidu. sibiriye tatarliri rus char padishahliqi dewride qirghinchiliq we mejburiy köchüshlerni bashtin kechürgenliki sewebidin 1908-yili türkiyege kélip makanlashqan idi.

tatar türkchisining yéziq tili mol medeniyet miraslirigha we chongqur tarixiy yiltizlargha ige. tatarlar ottura asiyadin yawropaghiche sozulghan keng jughrapiyede yashaydighan türk xelqi bolghachqa, ularning tilllirimu tarix boyiche oxshimighan tesirlerge uchrighan. 1303-yili köchürülgenliki mueyyenleshken «Codex Cumanicus» da eserning tili «tatarche, tatar tili» dep yézilghan. bu eserning tilini biwasite hazirqi zaman tatar tili (tatar türkchisi) dep teripligili bolmaydu, emma «Codex Cumanicus» ning tili bilen tatar türkchisi otturisida muhim baghlinishlar mewjut.  bu wejidin bezi mutexessisler «Codex Cumanicus» ning tiligha «kona tatar shiwisi» dep baha bermekte.

tatar türkliri 19-esirning otturilirighiche chaghatay türkchisi dep atilidighan yéziq tilini ishletken bolup, 19-esirning axirida, ular özlirining teleppuzida, yeni qazan tatarchisi bilen yézishqa bashlighan idi. shundaq qilip bügünki tatar yéziq tilining asasi tiklengen idi.

**** ***** ***** ****** ****

tatar türkliri islamni qobul qilghan 10-esirdin 1927-yilghiche ereb élipbesini ishletken bolup, 1927-yildin 1939 – yilighiche bolghan 12 yil boyiche sabiq sowét rusiye hökümranliqida yashashni bashlighandin kéyin, türkler arisida tereqqiy qildurulghan latin élipbesini asas qilghan ortaq türk élipbesini ishletti. 1939-yilida sowét ittipaqi dairiside yashaydighan barliq türk xelqlirining krél herplirini asas qilghan élipbege ötüsh musapisi netijiside, tatar türklirimu hazirghiche ishlitiwatqan yéngi élipbeni qobul qilghan idi.

tatarlar rusiye fédératsiyesi térritoriyesi ichide nopusi eng köp az sanliq millet bolupla qalmastin öz nöwitide yene, rus tilidin qalsila tatar türkchisi eng köp ishlitilidighan ikkinchi resmiy tilgha aylandi. emma, tatar türkliri rusiyening nurghun rayonlirida tarqaq yashaydighan bolghachqa, rayondiki barliq xelqler bilen azdur-köptur rishte - munasiwiti barliqqa keldi. bu ehwal tatar türkchisining asasen tatarstan jumhuriyiti dairisidila tereqqiy qilip, bashqa rayonlarda ruschining tesiride qélishigha seweb boldi.  

bügünki künde, rusiye fédératsiyesi ichidiki tatarstan jumhuriyitide ishlitiliwatqan tatar türkchisi rusche bilen birlikte resmiy hökümet tili hésablinidu. tatarstan nopusining maarip sistémisidimu muhim orungha ige. bu ehwal tatar türkchisining qoghdilishi we tereqqiy qildurulishida ijabiy amil hésablinidu.