türk tillirining séhirlik dunyasi (06)

türkiye awazi radiyosi: piroféssor doktorgülsum qilli yilmaz bilen xizmetdishimiz doktor sayda burxanuddinowa teripidin teyyarlanghan «türk tillirining séhirlik dunyasi» namliq pirogrammimizning 6 – bölümi bilen hemminglarni qizghin qarshi alimiz. bu bölümde, tatar türkliri we ularning sherq türkliri tarixidiki orni heqqide qisqiche toxtilimiz.

****** ***** ***** *****

türk tili 15 - esirning béshidin 20 - esirning birinchi yillirighiche sherqte chaghatay türkchisi, gherbte osmanli türkchisi dep atilidighan ikki xil yéziq tili asasida tereqqiy qildi. türk tilida sözlishidighan xelqler gherbte tarixtiki eng küchlük we uzungha sozulghan osmanli impériyesi bilen eng güllengen dewrni bashtin kechürgen bolsa, sherqte altun orda xanliqining yimirilishi bilen yéngi ittipaqlar barliqqa keldi. bu dairide qazan, qirim, astiraxan, qasim, sibiriye we türkistan xanliqliri quruldi. qazan tatarlirining tarixi eyni waqittiki wolga deryasi qirghiqida qurulghan qazan xanliqigha tutishidu. bu xanliq 1552-yili iwan dégen ismi bilen bilinidighan 6- iwan teripidin rusiye impériyesi hakimiyiti astigha kirgüzülüshi sewebidin sherq türkliri tarixida yipyéngi bir dewr bashlandi. bu dewrning dawamlishishi bügünki musteqil türk jumhuriyetliri we jemiyetlirining chégraliridin tartip, medeniyet we tillirning hazirqi sheklige kélishige yol achti. bashqiche éytqanda, bu ish sherqtiki türklerning rusiye hökümranliqigha kirishining bashlinish nuqtisi bolghan idi. shunga, qazan xanliqini tatar türkliri tarixi nuqtisidinla emes, belki türk dunyasi tarixi nuqtisidinmu burulush nuqtisi déyishke bolidu.

**** ** *** **** ****

«tatar» dégen isim tunji qétim orxon yazmilirida «otuz tatar» we «toquz tatar» dep yézilghan bolup, bu yazmilardiki étnik isimlar türk qebililiri üchün emes, belki mongghul qebililiri üchün dep qaralghan idi. tatar dégen isim kéyinche mehmut qeshqerining meshhur esiri «türkiy tillar diwani» da uchraydu. mehmut qeshqeri öz esiride tatar türkliri heqqide türk qebilisi süpitide toxtilidu. bezi mutexessisler tatar türklirining türkler bilen mongghullarning arilashmisidin terkib tapqan arilashma qurulma ikenlikini otturigha qoyidu. emma, köp sandikiler mongghul tajawuzchiliqi jeryanida shimaliy qara déngizning sehra rayonlirida köchmen qipchaqlarning yashighanliqi, rayongha kelgen mongghullarning bolsa, türk xelqi bilen ariliship, waqitning ötüshige egiship türk tilini özleshtürgenliki toghrisidiki qarashlarni qollaydu. tatarlarning öz ismi bilen otturigha chiqishi altun orda dewrige toghra kélidu.

*** **** *** *** **** *****

gerche bügün idil rayonida yashaydighan tatar türkliri we qirim yérim arilida yashaydighan tatar türkliri altun orda dewride bir xelq bolup shekillengen bolsimu, qazan xanliqi we qirim xanliqi dewride bir-biridin yiraqlashqan idi. tarix jeryanida qirim tatar türkliri 15-esidin 18–esirgiche bolghan jeryanda osmanli chégrasi tewelikige kirgüzülgen idi. wolga deryasi qirghiqida yashaydighan tatar türkliri bolsa, 16-esirde qazan xanliqining yimirilishi bilen rusiyening hökümranliqigha ötti. bu jeryan rusiye char padishahliqi we sowét ittipaqidin kéyin, bügünki künde yene rusiye fédératsiyesi hakimiyiti astida dawam qilmaqta.