türkiye-süriye söhbetliride mölcherlerni bashqurush

(piroféssor doktor murat yéshiltash)

 siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik mesililiri tetqiqatliri diriktori

türkiye bilen süriye otturisidiki diplomatik munasiwetlerni qaytidin eslige keltürüsh basquchi téz sürette dawamlashmaqta. lékin, hazir bizde bu basquchni tepsiliy tehlil qilghudek yéterlik melumat yoq. chünki ne türkiye hökümiti, ne süriye hökümiti bu basquchning yol xeritesi heqqide éniq signal bergini yoq. jumhur reis rejep tayyip erdoghan özi bilen körüshüshke teyyar ikenlikini bildürgen beshshar esedke yéshil chiragh yaqqandek qilidu. dölet xewpsizlik kéngishimu türkiyening saqliniwatqan mesililerge üzül - késil hel qilish charesi tépish mesiliside süriyediki barliq tereplerning ammiwi ortaq tonush hasil qilish tirishchanliqlirini dawamliq qollaydighanliqini bayan qildi. bu ariliqta, rusiye ikki rehberni ittipaqlashturush üchün aktipchanliq bilen diplomatik tirishchanliq körsetmekte, 2024-yili axirlishishtin burun bir uchrishishning mumkin bolidighanliqi toghruluq bayanatlarni élan qilmaqta. türkiye dölet biyurokratiyesi bolupmu süriyelik musapirlarning öz dölitige qaytishi we térrorizmgha qarshi küresh mesililiri asas qilinghan tepsiliy we keng dairilik yol xeritesini sizip chiqish tirishchanliqlirini kücheytti.

basquchning hazirghiche bolghan tereqqiyatigha nezer tashlighinimizda shuni éniq körüwalalaymizki, türkiyening nishani süriye mesilisige üzül - késil hel qilish charesi tépish emes, eksiche ikki dölet otturisidiki diplomatik munasiwetlerni qaytidin eslige keltürüsh bolup, bu musape qedemmu qedem ilgirileydu we buning üchün waqit kétidu. aldi bilen, tereplerning ishench turghuzush méxanizmliri we pirinsiplirida birdeklik hasil qilishigha toghra kélidu. andin bu basquch muweppeqiyetlik dawamlishidu. musapirlarni öz yurtigha qayturush we  térrorizmgha qarshi küreshte konkrét qedemlerni bésish mesilisi türkiyege nisbeten eng muhim mesile hésablinidu.

 enqere süriye öktichilirini diplomatik musapege daxil qilishni pilanlimaqta. eger süriye hakimiyiti bu basquchtin paydilinip özining menpeetini eng zor derijide ashurushqa yaki pursetpereslik qilishqa urunsa, enqere bu basquchni qayta közdin kechüridu.

buningdin körüwélishqa boliduki, bu basquchning achquchliridin biri, saqliniwatqan mesililerge baldur hel qilish charesi tépish emes, eksiche  waqitni bashqurushtur. süriyelik musapirlar mesilisimu intayin muhim, elwette.

yene bir muhim nuqta shuki, musapirlarning köpinchisi öy - makanlirigha qaytishni xalaydu. lékin, süriye hakimiyitining kontrolluqidiki köp qisim rayonlarda yéqinqi on yil ichide körünerlik özgirishler boldi, öz waqtida öy - makanliridin ayrilghanlarning mal – mülükliri hazir bashqilar teripidin ishlitilmekte. musapirlarni süriyening shimaligha orunlashturush, bu basquchni bashqurushning eng qiyin terepliridin biridur. derweqe, musapirlarni bu rayonlargha orunlashturushta éghir qiyinchiliqlar otturigha chiqmaqta, bu bolsa ularning öy-makanlirigha qaytish qizghinliqini töwenletmekte. shunga, beshshar esed hökümitining siyasetliri téximu hel qilghuch rol oynaydu. beshshar esed hakimiyitining mal-mülük ixtilaplirini hel qilish, bixeterlik we asasliq xizmetlerni ishlesh arqiliq musapirlarning üzlüksiz yurtigha muweppeqiyetlik qaytishigha kapaletlik qilish üchün, musapirlargha paydiliq shert – sharaitlarni hazirlap bérishige toghra kélidu. bu tedbirler bolmisa, musapirlarning qaytish iradisi töwen sewiyede qalidu we omumiy basquch körünerlik tosalghulargha duch kélidu.

yene bir halqiliq mesile, türkiyening munasiwetlerni «normallashturush» basquchigha qarita endishesidur. bu mesilini hel qilish üchün, enqere keng dairilik yol xeritisi tüzüwatidu. buningdin asasliq meqset, musapirlarning öz yurtigha qaytishigha kapaletlik qilish üchün, ulargha bixeterlik, siyasiy we iqtisadiy jehettin shert - sharait yaritip bérishtur. türkiyede künséri küchiyiwatqan köchmenlerge qarshi turush we ammiwi inkaslarni bashqurushmu bu basquchqa oxshashla muhimdur. bu nuqtidin élip éytqanda, türkiye hökümitining türkiyediki süriye xelqini qayil hem xatirjem qilidighan yéngi alaqe istratégiyesini yolgha qoyushi nahayiti zor ehmiyetke ige. hökümetning bu mesilide yéngi qedemlerni tashlishi we köp tereplik bir basquchni ishqa kirishtürüshi kütülmekte. türkiyediki süriyeliklerni chetke qaqidighan istiratégiye ularning hem türkiyede hem bixeter rayonlarda türkiye hökümitige bolghan ishenchisini töwenlitiwétishi mumkin, hemde bu basquchning meghlub bolushini keltürüp chiqirishi mumkin. shu wejidin, türkiyediki süriyelik musapirlarni bu basquchqa daxil qilish, ularning ishenchisi we hemkarliqigha kapaletlik qilish omumiy pilanining muweppeqiyetlik bolushida intayin muhim.

bu basquchning yene bir muhim teripi, süriye öktichilirining rolidur. bu basquchni qollawatqan herbiy guruppilarmu bar, qarshi chiqiwatqan herbiy guruppilarmu bar. bixeterlik nuqtisidin éytqanda, türkiye hökümitining herbiy öktichiler bilen estayidil hemkarliq ornitishi intayin muhim. tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning «biz süriye öktichilirini yalghuz tashlap qoymaymiz» dégen bayanatimu bu nishanni ekis ettüridu, elwette.

süriyening shimalidiki bixeterlik weziyitige qayta qarap chiqish, siyasiy we yerlik hökümet basquchlirigha qayta nezer tashlash, yol xeritesining muweppeqiyetlik tamamlinishida nahayiti zor ehmiyetke ige. türkiye hökümitining bu mesilide estayidik yol xeritesi sizip chiqishi kütülmekte.

 térrorizmgha qarshi küresh, sijil we muqim bixeterlik muhiti yaritish enqere-demeshiq söhbetlirige qolayliq yaritip bérishi mumkin. eksiche bolghanda, bu ehwal  bolupmu herbiy öktichiler otturisida ixtilaplarni keltürüp chiqirishi, bu basquchni murekkepleshtürüwétishi mumkin.

süriye öktichilirining qollishigha érishish we parchilinishning aldini élish üchün, ular bilen ünümlük maslishish shert. türkiye hökümiti birlik sepni saqlap qélish üchün hem qollawatqan hem qarshi chiqiwatqan guruppilarning endishelirini hel qilishi, éhtiyajlirini qamdishi kérek. enqere bu arqiliq hem demeshiq bilen bolghan söhbetlerdiki ornini mustehkemliyelishi, hem nopuzini kücheytelishi mumkin.

enqere nöwette yol xeritesining tepsilatliri üstide xizmet ishlimekte. heqiqiy basquch erdoghan bilen beshshar esedning uchrishishidin kéyin bashlinidu. herqaysi tereplerning heq - hoquqlirini öz ichige alidighan, hemmining teleplirini qanduralaydighan söhbet basquchi süriyede yéngi dewrning bashlinishida muhim rol oynishi mumkin. shu wejidin, söhbetlerning hemmining teleplirini qanduralaydighan we réalliqqa uyghun kélidighan shekilde bolushigha kapaletlik qilish nahayiti zor ehmiyetke ige. enqere mölcherlerni bashqurush we barliq alaqidar tereplerni söhbet basquchigha daxil qilish arqiliq téximu sijil we ünümlük diplomatik alaqini ilgiri sürelishi mumkin.