капитанниң сайаһәт хатириси _ ризә

түркийә авази радийоси: кемимизгә хуш кәлдиңлар! өткән бир һәптә җәрйанида йеңи йолучилиримизниң бизгә қошулушини сақлиғач, йеңи линийәмизни бәлгилидуқ... шундақ, бу һәптиму қара деңиздики сайаһитимизни давамлаштуримиз. бүгүн һава сәл соғуқ. шундақ болсиму, бүгүн биз шәрқий қарадеңиздики чай етизлиқлириниң %65 гә игә райони — ризәни зийарәт қилимиз.

*  *  *  *

чай дунйадики судин қалсила әң көп истемал қилинидиған суйуқлуқ болуп, униң тарихи наһайити қәдимки дәврләргә тутишиду. түркийәдә ризә «чайниң пайтәхти» дәпму атилиду… ризә һәмишә дегүдәк йамғур йағидиған, наһайити кәң чай бағчилириға игә шәһәр болуп, деңиз саһилиға йеқинлашқанда, йантулуқларда көрүнидиған йешиллиқларниң һәммисидә чай өстүрүлиду.

ризә бир тәрипи йешиллиққа, йәнә бир тәрипи көпкүк деңиз мәнзирисигә игә бир шәһәр болуп, у тағлар, йайлақлар вә деңиз саһиллиридин ибарәт һәрхил җуғрапийәлик орунлардин тәркиб тапиду. биз ризә сайаһитимизни униң деңиз, дәрйа йаки көллиридин башлайлиму йаки дәрәхзарлиқлири вә йайлақлиридин башлайлиму? йаки болмиса, көрүнүши бир – биридин җәлпкар таамлири, сәмимий әмма бир аз җаһил миҗәз адәмлири һәққидә тохтилиш билән башламдуқ? ризәдә көрүш вә һекайә қилишқа тегишлик шунчилик көп йәр барки, вақитни зайә қилмастин атлинайли.

ақ деңиз районида мустәмликә шәһәрләрни қурған милетусниң батур матрослири кейнки мәзгилләрдә қара деңизғиму йәлкән ачиду؛ қара деңизниң шиддәтлик долқунлириға писәнт қилмастин, сода қилидиған йеңи җайларни издәйду. улар тәбиити вә мунбәт тупрақлиридин тәсирлинип, қара деңиздиму мустәмликә районларни қурушқа башлайду. ризәму сода мәқсәтлик қурулған мустәмликиләрниң биригә айлиниду. бу шәһәр кейинки дәврләрдә парс, рим, византийә вә османли империйәси қатарлиқ охшимиған мәдәнийәтләргә саһибханлиқ қилиду.

сәпиримизни шу мәдәнийәтләрниң биригә тәвә фиртина вадисиниң етикидә қәд көтүрүп туруватқан чамлиһәшиндики зилқәләдин башлайли. тик қийалиқларға йасалған зилқәлә ризәдики әң муһим тарихий йадикарлиқларниң бири. қәләниң қачан селинғанлиқи ениқ болсиму, әмма униң оттура әсирдә карванларниң өтүш йоли бойида, техиму ениқрақ қилип ейтқанда, тарихий йипәк йоли бойида икәнлики мәлум. зилқәлә йавропани шәрқ мәдәнийити билән учраштурған йипәк йолиниң бихәтәрликини сақлайдиған бир қәләгә айлиниду. та һазирғичә йахши һаләттә сақлинип қалған қәлә, түркийәниң әң һәйвәтлик қәләлири ичидә алдинқи қатардин орун алиду. арқисида қәд көтүрүп турған качкар теғи, зилқәләниң кишини һәйран қалдуридиған мәнзирисини техиму җәлпкар қилиду.

ризәдики тарихий қәләләрниң йәнә бири қиз қәләси. бу қәлә йерим аралға селинған болсиму, әмма вақитниң өтүшигә әгишип, униң қуруқлуқ билән болған алақиси үзүлгән. кичик бир аралдики қиз қәләсиниң пәқәт қаравул мунарила бүгүнгичә сақлинип қалған. қәләниң силиқ таш оймичилиқи кишини һәйран қалдуриду.

*  *  *  *

ризә қара деңиз райониға тәвә һәммила нәрсини бирақла көргили болидиған җай. тик йантулуқ җилғилири, булутларға тегип туридиған тағлири, хилмухил йешиллиқтики йайлақлири, музлуқ көллири, адәмниң бешини қайдурғудәк дәриҗидә тез ақидиған қайнам-ташқинлиқ дәрйалири, әлвәттә чай етизлири... бизниң бу йәрдә һекайә қилинидиған нурғун нәрсә бар дегән сөзимизниң орунсиз әмәслики мана мән дәп чиқип туриду. чүнки биз ризә һәққидики сөзимизни әмдила башлидуқ.

бизгә аҗритилған вақитниң ахириға келип қалған болсақму «май чейи» дәп атилидиған балдур һосул елинидиған чай тоғрисида тохталмай туруп, бүгүнки сәпиримизни ахирлаштурмайли. дунйадики чай өстүридиған дөләтләр ичидә пәқәт түркийәдила чай өсүмлүкиниң үстигә қар йағидиған болуп, бу қар чайниң йеңи йопурмақларни чиқиришиға йардәмчи болиду. мәзкур қарниң сайисида өзгичә тәмгә игә болидиған бу чай «май чейи» дәп атилиду. бу чайни базарлардин тапалмайсиз. чүнки у чәт әлләргә експорт қилиниду. әмма, әнсиримәңлар! биз силәрни бу йәргичә елип кәлгән икәнмиз, май ечидин ичкүзмәй йолға селип қоймаймиз. бу йәрдә бир аз арам алайли؛ бу җәрйанда силәр ризәниң қар сүйидин узуқланған дунйаға даңлиқ май чайлириниң тәмини тетип беқиңлар. алдимиздики һәптә йолимизни давамлаштуруп, музлуқ көлләрни көримиз, арқан көврүктин өтимиз вә қолвақ сайаһити орунлаштуримиз.