2023 - yilida türkiyeni kütüwatqan chong xirislar

2023 - yilida türkiyeni kütüwatqan chong xirislar

küntertip we analiz (17)

(jan ajun)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning tashqi siyaset tetqiqatchisi jan ajun teripidin teyyarlanghan «2023 - yilida türkiyeni kütüwatqan chong xirislar» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

***** ** **** *** *** ****

türkiye intayin müekkep bir jughrapiyede chong dölet bolush kürishini dawamlashturmaqta. etrapi goya atesh chembiri bilen oralghanning üstige, bir tereptin rusiye-ukraina urushi dawamlishiwatqan bolsa, yene bir tereptin süriyediki ichki urush we dölet hakimiyitining yimirilishi, térrorluq we panahlanghuchilar mesilisi téximu bek türkiyeni qistimaqta. iraqta téxiche muqimliq ornitilghini yoq, iranda ijtimaiy weqeler, namayish we toqunushlar dawamlashmaqta. kawkazdiki jiddiychilik, qarabagh urushi we girétsiye mesilisi qarap turmaqta. 2022 – yili türkiye üchün zor xirislar meydangha kelgen yil boldi. emma, ular asasiy jehettin birterep qilindi. emdilikte 2023 - yil aldimizda turuptu. yene zor tehditler we öz nöwitide yene yaxshi pursetlermu kütüp turmaqta.

jughrapiye bir teqdirdur.türkiyening teqdiri yawropa bilen asiyaning késishish éghizidiki ottura sherq bilen özara gireliship ketken jughrapiyelik orungha jaylashqanliqidur. «dunyaning qelbgahi» désekmu bolidighan bu rayon yershari énérgiye menbelirining merkizi, shundaqla yawropa bilen asiya otturisidiki köwrük. bu jughrapiye tebiiy halda yer shari küch sinishishining merkizi, chong döletler rayonluq küchler we dölet sirtidiki aktiyorlar bilen wakalet urushi qiliwatqan jay. bolupmu 11 - séntebir hujumidin kéyin, amérikaning afghanistan we iraqni ishghal qilishi, rayonning dinamiklirini pütünley astin - üstün qiliwetken weziyette turmaqta. ereb baharining tesiri hélihemmu hés qilinmaqta. qisqisi, bu rayon  daésh we p k k qatarliq térrorluq teshkilatliri peyda bolghan we ozuqlanghan muqimsiz bir oymanliqtur. türkiye bu barliq özgirishchan amillargha qarshi küresh qilmaqta.  emdilikte rusiye-ukraina urushi barliqqa keltürgen gépolitikiliq tesirlergimu kökrek kérmey bolmaydu.  

shundaq, 2023 - yiligha nisbeten asasliq belgiligüchi amil elwette rusiye-ukraina urushi bolushni dawamlashturidu. urushning uzungha sozulidighanliqi melum we körsitidighan tesiri intayin chong bolidu. yer shari énérgiye teminatida rusiyege yürgüzülgen émbargolar asasidiki  cheklimiler dawamlashmaqta. yémeklik we bashqa bir qisim tawarlardimu mushuninggha oxshash qiyinchiliqlar bar. qish aylirining ötüshige egiship, urushning keskinlishishinimu mölcherligili bolidu. elwette bu ehwal kawkaz rayonidin ottura asiyaghiche we ottura sherqqiche bolghan nurghun rayon xaraktérlik küch tengpungluqigha éghir tesir körsitidu. türkiyege nisbeten zor purset we tehditlerni öz ichige alghan bir jeryan aldimizda turuptu. axirida türkiye «3 – yol» dep teriplengen ornini 2023 - yilidimu saqlap qalidu, lékin  gherb terepning téximu köp émbargo bésimigha uchraydighanliqi éniq. shundaqtimu türkiye ukraina - rusiye otturisidiki tengpungluq ornatquchi salahiyitini saqlap qélish arqiliq bolupmu yer shari énérgiye we yémeklik bilen teminlesh jehette muhim orunda turushni dawamlashturidu. rusiye küch boshluqi yaritidighan yéqin etraptiki rayonlardimu türkiye muhim heriketlerni we qedemlerni tashlishi mumkin. qarabagh mesilisi, zangézor karidori, türkmenistan gazining kaspiy déngizi arqiliq türkiyege baghlinishi, süriyediki p k k/y p g gha qarshi tashlinidighan qedemler bezi éhtimalliqi yuqiri mesililer süpitide aldimizda turmaqta.

türkiye elwette rusiye-ukraina urushidin bashqa yene, süriye we iraqni asas qilghan xirislarghimu duch kélidu. bu ikki döletning zémin pütünlüki türkiyege üchün intayin muhim. türkiyening rusiye we beshshar esed hakimiyiti otturisida üch tereplik muzakire bashlishimu mumkin. emma, süriye hakimiyiti téxiche türkiyening telipini qandurushni xalimaydighandek körünmekte. shunga, türkiye öz aldigha musteqil herbiy heriketni dawamlashturushqa mejbur bolushimu mumkin. iraqta bolsa, 2023 - yili tolimu éniqsiz bolidighandek qilidu. iranning künséri küchiyiwatqan tesiri we iraqta ewj éliwatqan milletchilikining toqunush yaritish yoshurun küchi mewjut. p k k/ y p g ning her ikki dölettiki muqimsizliqlardin paydilinish urunushimu bar. bu arqa körünüshler nuqtisidin 2023 – yili boyiche térrorluqqa qarshi küreshning eng muhim küntertip bolidighanliqi éniq.

yighip éytqanda, 2023 - yili türkiyege nisbeten ottura sherqtiiki normallishish musapisi téximu küchiyidighan bir yil bolidu. bolupmu ereb birleshme xelipiliki, israiliye shundaqla seudi erebistan bilen bashlanghan we dawamlishiwatqan bu normallishish musapisi, misir bilenmu dawamlishidu. ottura sherqtiki barliq alaqidar aktiyorlar ziyan patqéqidin chiqishni arzu qilmaqta. bu ehwal türkiye üchün zor pursetlerni yaritishi mumkin.