سۈنئىي ئىدراك سادىر قىلغان جىنايەتلەرنىڭ جاۋابكارى كىم؟

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: ئىلىم- پەن دۇنياسىنىڭ نىشانلىرىنىڭ بىرى ئىنسانلارغا ئوخشاش تەپەككۇر قىلىدىغان، قارار چىقىرىدىغان، ھەتتا ئىنساندىنمۇ ئەقىللىك سۈنئىي ئىدراكلارنى ۋۇجۇدقا چىقىرىشتىن ئىبارەت. بۇ ئەھۋال يەنە سۈنئىي ئىدراكنى كونترول قىلغىلى بولمايدىغانلىقىنىمۇ كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنداقتا، سۈنئىي ئىدراك جىنايەت سادىر قىلسا، جاۋابكارلىقىنى كىم ئۈستىگە ئالىدۇ؟

* * * * *

مارمارا ئۇنىۋېرسىتېتى قانۇن فاكۇلتېتى ئوقۇتقۇچىسى دوكتور زافەر ئىچەر، كېلەچەكتە سۈنئىي ئىدراك ئىنسان ئىرادىسىدىن مۇستەقىل ھالدا جىنايەت سادىر قىلغان تەقدىردە، جاۋابكارلىققا تارتىلامدۇ يوق؟ دېگەن سوئالغا جاۋاب بېرىپ مۇنداق دەيدۇ: «دەۋرىمىزدە سۈنئىي ئىدراكنىڭ ئۆزىنى پەرق ئېتىش ئىقتىدارى يوق، باشقىچە ئېيتقاندا، ئۇنىڭ ياخشى-ياماننى ياكى ھەق-ناھەقنى پەرق ئېتىش، ھېس قىلىش ئېڭى يوق. قىسقا ۋە ئوتتۇرا مەزگىلدە سۈنئىي ئىدراكنى جاۋابكارلىققا تارتىش مۇمكىن ئەمەستەك قىلىدۇ. نۆۋەتتە سۈنئىي ئىدراكنى جاۋابكارلىققا تارتىش ياكى جىنايەت مەسئۇلىيىتىنى ئۇنىڭغا يۈكلەشنىڭ قانۇنىي ئاساسى يوق. ناۋادا دەرىجىدىن تاشقىرى سۈنئىي ئىدراك كەلگۈسىدە تۇرمۇشىمىزنىڭ بىر قىسمىغا ئايلانسا، ئۇنى قانۇن سىستېمىسىغا ماسلاشتۇرۇشنى ناھايىتى كۈچلۈك ئېھتىماللىق دەپ قاراش لازىم. بۇنداق ئەھۋالدا، سۈنئىي ئىدراكنىڭ خاراكتېرى بېكىتىلىدۇ، ھوقۇق ۋە ئەركىنلىكلەرگە ئىگە بولىدۇ-دە، ھەرىكەتلىرىنىڭ جاۋابكارلىقىنى سۈرۈشتە قىلىشقا بولىدۇ.»

سۈنئىي ئىدراكنىڭ قانۇندىكى ئورنى قەيەر؟ سۈنئىي ئىدراك جىنايەت سادىر قىلسا، جاۋابكارى كىم؟ سۈنئىي ئىدراكنىڭ قانۇندىكى تەۋسىيە قىلىنغان كىشىلىك / خاراكتېر مودېللىرى ھەر خىل. ئۇلارنىڭ بىرى نۆۋەتتىكى ئورتاق مودېل، يەنى ۋاسىتىچىلىك ياكى ۋاكالەتچىلىك مودېلى بولۇپ، سۈنئىي ئىدراكنى ئىنسان تەبىئىتى يوق، جىنايى جاۋابكارلىقى سۈرۈشتە قىلىنمايدىغان «بىگۇناھ» قورال، دەپ قارايدۇ ۋە سۈنئىي ئىدراك سادىر قىلغان جىنايەتنىڭ جاۋابكارى ئۇنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىشىدا رول ئوينىغان كىشى ياكى  ئورگان بولۇش كېرەكلىكىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

كەلگۈسىدىكى مودېل سۈنئىي ۋاكالەتچى مودېل بولۇشى مۇمكىن؛ بۇ مودېلغا ئاساسلانغاندا، سۈنئىي ئىدراك ئىنسانلارنىڭ ۋەكىلى دەپ قارىلىدۇ. سۈنئىي ۋاكالەتچى ھوقۇق ۋە مەسئۇلىيەت جەھەتتە ھەقىقىي ئادەمنىڭ كۆرسەتمىسىگە باغلىق. شۇڭلاشقا، بۇ مودېلدىمۇ مەسئۇلىيەت يەنىلا ئادەمگە تەۋە بولىدۇ.

قورقۇنچلۇق قاراشلارنىڭ بىرى، سۈنئىي ئىنسان مودېلى بولۇپ، ئەڭ كۆپ دەتالاش قىلىنىۋاتقان بۇ مودېلدا، سۈنئىي ئىداراك بىۋاسىتە جاۋابكار دەپ قارىلىپ، ئىنسانغا ئوخشاشلا جازالىنىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، ئىنسانغا ئوخشاش ھەرىكەت قىلالايدىغان سۈنئىي ئىدراك ھەرىكەتلىرىنىڭ جاۋابكارلىقىنى ئۈستىگە ئالىدۇ، دەپ قارىلىدۇ.

دۇنيادا تېخى سۈنئىي ئىدراكنىڭ جىنايى جاۋابكارلىقىنى سۈرۈشتە قىلىشقا مۇناسىۋەتلىك بىرەر بەلگىلىمە يوق. ئەگەر كەلگۈسىدە جىنايەت سادىر قىلغان سۈنئىي ئىدراكنىڭ جىنايى جاۋابكارلىقى سۈرۈشتە قىلىنىپ جازالىنىدىغان ئەھۋال ئوتتۇرىغا چىقسا، ئۇلارنىڭ قانداق ئۇسۇلدا جازالىنىدىغانلىقى نۆۋەتتە دەتالاش قىلىنىۋاتقان قىززىق نۇقتىلارنىڭ بىرى.

ئەنئەنىۋى سىستېمىدا جازانىڭ ئالدىنى ئېلىش، ياخشىلاش ۋە ئىسلاھ قىلىشتىن ئىبارەت مەقسىتى بولىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، بىر تەرەپتىن، كىشىلەرگە جازانى ھېس قىلدۇرۇش ئارقىلىق قايتا جىنايەت سادىر قىلماسلىقىنى قولغا كەلتۈرۈش، يەنە بىر تەرەپتىن، جەمئىيەتنىڭ ۋاز كەچكۈزۈش كۈچىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش. ئەمما، جازانىڭ بۇ مەقسەتلىرى سۈنئىي ئىدراكنىڭ خۇسۇسىيىتىگە ماس كەلمەيدۇ. جازانىڭ ئورنىغا، سۈنئىي ئىدراك سىستېمىسىنىڭ خەۋپ ياراتقۇچى ئىقتىدارىنى ئېلىپ تاشلاش تەدبىرلىرىنى ئويلىشىشقا بولىدۇ. بۇ تەدبىرلەر بىزنىڭ قانۇن سىستېمىمىزدا بىخەتەرلىك تەدبىرلىرى، دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جەھەتتە سىستېمىنى يېڭىلىماسلىق، يۇمشاق دېتال نۇسخا نومۇرىنى تۆۋەنلىتىش، ئىقتىدارىنى چەكلەش ۋە مەۋجۇتلۇقىغا خاتىمە بېرىش قاتارلىق قىزىقارلىق تەكلىپلەرنى ئۇچرىتىش مۇمكىن. ئەلۋەتتە، بۇ تەرەققىياتلارنىڭ ھەممىسى قانۇننىڭ يېڭى بىر دەۋرىنىڭ باشلانغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.